Ca dao Việt Nam có câu: Ghé vai gánh đỡ sơn hà / Sao cho tỏ mặt mới là trượng phu. Thế nào là trượng phu?
 |
Một số tác giả Việt Nam giảng nghĩa trượng phu là người đàn ông tài giỏi, khí phách, hiên ngang, bất khuất,... tức là một bậc anh hùng. Nếu muốn nâng cao giá trị của trang nam tử này thêm hơn nữa, người xưa thêm chữ “đại”, tức là đại trượng phu.
Cách giảng như dẫn trên có lẽ không khác biệt với một từ điển Hán-Anh trực tuyến của người Hoa (http://www.mdbg.net); họ giảng đại trượng phu là “a manly man”.
Theo từ điển Oxford của Anh, thì manly là phẩm tính truyền thống của đàn ông, gồm có can đảm, hùng dũng, khí phách.
Khi chuyển ngữ sách Mạnh Tử sang tiếng Anh, nhà Hán học lừng danh James Legge (1815-1897) đã dịch đại trượng phu là great man (vĩ nhân).
Nhưng Từ Bá từ điển Hán-Anh trực tuyến (http://www.iciba.com) của Trung Quốc lại dịch “đại trượng phu” sang tiếng Anh là “true man” (con người đích thực). Dịch như vậy có lẽ chưa đủ rõ nghĩa, các soạn giả bèn cho một thí dụ đọc theo âm Hán-Việt như sau: Đại trượng phu năng khuất năng thân.
Người Việt biết chút chữ Hán hiểu câu này là: Đại trượng phu biết lúc nào nên co, lúc nào nên duỗi; lúc nào nhu, lúc nào cương; tức là biết hành xử tùy theo hoàn cảnh.
Nhưng Từ Bá dịch câu thí dụ của họ sang tiếng Anh như sau: A man among men is he who knows when to eat humble pie and when to hold his head high. (Đại trượng phu là người biết lúc nào phải nên khiêm tốn, lúc nào phải nên ngẩng cao đầu.)
“Kể lể” rườm rà như trên để thấy thiên hạ dường như không hẳn đã hiểu đại trượng phu theo cùng một nghĩa.
Theo sách Mạnh Tử (chương Đằng Văn Công Hạ, mục 2), một hôm có người tên là Cảnh Xuân hỏi thầy Mạnh:
- Phải chăng Công Tôn Diễn và Trương Nghi xứng danh là đại trượng phu; bởi vì họ nổi giận thì chư hầu sợ hãi; ở yên thì thiên hạ vô sự?
Hai ông Công Tôn Diễn và Trương Nghi là chính khách thời Chiến Quốc, rất giỏi tài miệng lưỡi để thuyết phục vua chúa tin dùng chính sách đối ngoại của họ. Khi nhắc tới hai ông, có lẽ Cảnh Xuân cho rằng đại trượng phu là người thừa sức khuấy động thiên hạ.
Nhưng thầy Mạnh không đồng ý. Thầy nói:
- Ở chốn nhà rộng trong thiên hạ, ở ngôi vị chính đáng trong thiên hạ; thi hành đại đạo trong thiên hạ; đắc chí thì thi hành điều tốt cho dân chúng; không đắc chí thì riêng giữ đạo lý nơi mình; cảnh phú quý không thể làm cho họ thành kẻ dâm dật phóng túng; cảnh nghèo khổ không thể làm họ thay đổi ý chí; cường quyền không thể khuất phục được họ; đó mới gọi là bậc đại trượng phu.
Đáng lưu ý là khi mô tả đức tính của đại trượng phu, thầy Mạnh bảo: Đắc chí thì thi hành điều tốt cho dân chúng; không đắc chí thì riêng giữ đạo lý nơi mình.
Lời nói này phù hợp với lời của thầy Mạnh chép trong chương Tận Tâm Thượng, mục 9:
Người xưa khi đắc chí mà làm quan thì ban bố ân trạch khắp dân chúng. Khi ẩn dật thì bền chí tu thân cho danh tiếng rạng tỏ với đời. Nghèo thì một mình tu dưỡng tâm tính, hiển đạt thì cải thiện cả thiên hạ.
Qua lời bàn luận của thầy Mạnh, suy ra ngày xưa kẻ sĩ khi ra làm quan hay khi còn sống bần hàn chưa ra làm quan thì lý tưởng của họ chính là đời sống đạo đức của một bậc đại trượng phu.
Nhiêu Lộc, 31-3-2015
Dũ Lan Lê ANh Dũng
Bình luận