Một vài chuyện cũ

Hết bậc tiểu học ở trường làng (xã Mỹ Luông, quận Chợ Mới), tôi trúng tuyển vào đệ thất (sau này là lớp sáu) trường trung học công lập Thoại Ngọc Hầu bên Long Xuyên (tỉnh An Giang). Tôi qua tỉnh lỵ, trọ học được mấy tháng đầu niên khóa 1966-1967 thì ba tôi xin đổi lên Sài Gòn dạy học. Từ đó, không có dịp nào tôi trở lại Long Xuyên.

Đầu thập niên 1990 tôi chuyển về làm việc ở trường Đại học Kinh tế TPHCM (số 59C đường Nguyễn Đình Chiểu). Những khi mỏi mệt, tôi hay rời văn phòng, lững thững đi tới chơi nhà bác Lê Ngộ Châu (số 160 cùng đường). Một hôm bác cho biết sắp về Long Xuyên thăm bà Nguyễn Hiến Lê (Nguyễn Thị Liệp), thế là tôi xin tháp tùng vì xe còn dư chỗ.

Vợ chồng ông Nguyễn Hiến Lê và bà Nguyễn Thị Liệp - ảnh chụp trong sân nhà ở 12/3c Kỳ Đồng, Q.3, Sài Gòn

Cách mặt lâu ngày, được gặp lại mấy người quen cũ, cô mừng. Lúc này cô đã là Thích Nữ Huệ Đức, thí phát lâu rồi, tu tại gia nhưng vẫn mặc áo lam. Bữa trưa, người nhà cô thết đãi khách Sài Gòn một mâm nhiều món mặn thịnh soạn. Phần tôi, cô bảo: “Cháu ăn chay chung với cô!”. Thì ra, cô vẫn nhớ tôi ăn chay trường.

Lần cuối tôi về Long Xuyên là khi bác Lê Ngộ Châu gọi điện thoại cho tôi, báo tin cô tạ thế ngày Thứ Sáu 09-7-1999 (26-5 Kỷ Mão). Cô sanh năm 1909 (Kỷ Dậu), thọ chín mươi mốt tuổi ta. Tôi gọi điện thoại, bàn nhanh với anh Trần Văn Chánh, rồi sáng sớm hôm sau hai chúng tôi cùng ra bến xe miền Tây. Viếng linh cữu cô xong, chúng tôi trở về tới Sài Gòn trời đã khuya lơ.

Ngôi nhà cổ của bà Nguyễn Thị Liệp ở số 92 đường Tôn Đức Thắng, phường Mỹ Bình, TP. Long Xuyên tỉnh An Giang - ảnh: Dũ Lan, 17.02.1995

Giữa hai lần đó, có một lần tôi lên xe đò về Long Xuyên. Gần trưa ngày Thứ Sáu 17-02-1995, tôi bước vào nhà cô, ghé thăm đột ngột, khiến cô vui bất ngờ. Cô hỏi: “Cháu đi một mình à? Có công tác gì ở Long Xuyên sao?”.

Giữ chặt hai bàn tay gầy của cô một lúc, tôi đáp: Con về thăm cô một bữa. Sáng mai con trở lên Sài Gòn. Cô hoan hỷ nói ngay: “Vậy thì ở đây ăn cơm với cô. Tối cháu qua ngủ bên nhà cũ của ổng”.

Hôm ấy cũng giống những năm trước, sau ngày thầy khuất bóng, mỗi khi tới nhà ở đường Kỳ Đồng thăm cô, trong lúc hàn huyên tôi hay gợi chuyện để cô nhắc về thầy. Cô nói chậm rãi, nhỏ nhẹ, và tôi cảm nhận dường như các kỷ niệm êm đềm làm cô vui vui.

Tôi vẫn thích mấy mẩu chuyện nho nhỏ cô kể, những lúc ở Sài Gòn, và một lần tại Long Xuyên (1995). Chúng rời rạc, không xâu chuỗi được, nhưng giúp tôi biết thêm vài góc cạnh trong đời thường của thầy mà Hồi Ký không ghi lại. Chẳng hạn:

Nhà nghỉ và làm việc của ông Nguyễn Hiến Lê ở Long Xuyên. Bên trái và ngôi nhà cổ của bà Nguyễn Thị Liệp - ảnh: Dũ Lan, 17.02.1995

1.

Tại Kỳ Đồng, cô từng bảo tôi: “Ở nhà này cô chỉ làm gác-dan [gardien] cho ổng mà thôi!”. Ý cô là nhiều năm dài cứ phải giữ cửa, không để những người ái mộ tìm đến nhà, làm mất thời gian đọc sách, viết văn của thầy. Nghe cô nói vậy, tôi mỉm cười nhớ lại:

Lần đầu tiên hồi cuối tháng 12-1974, tôi đứng ngoài cổng rào nhận chuông thì cô bước ra hỏi lý do. Tôi trao phong bì lớn đựng tập sách quay ronéo, nhờ cô chuyển đến thầy rồi cảm ơn cô, chào ra về, rất mau lẹ. Lần thứ nhì tới nhà biếu sách vào tháng 5-1975 cũng diễn ra y như vậy.

Lần thứ ba vào cuối tháng 9 hay đầu tháng 10-1979. Chiều hôm ấy tôi đạp xe đến Kỳ Đồng nhận chuông. Cô không nhớ mặt gã thanh niên hơn bốn năm trước từng đứng trước cổng nhà. Giọng cô nhỏ nhẹ: “Cậu là ai? Tìm ông nhà tôi có việc gì?”. Tôi xưng tên và giải thích: “Thưa cô, thầy biên thơ, bảo con tới nhà”. Cô nói liền: “Cậu đứng ngoài này chờ. Để tôi hỏi lại ổng”. Cô chậm rãi đi vào, hồi lâu trở ra mở cổng, cô nói: “Cậu vô phòng khách ngồi chờ ông nhà tôi xuống”.

Những lần sau tôi tới, chỉ cần nói thầy bảo ghé nhà thì cô mời vào phòng khách ngồi, không có thủ tục: “Cậu đứng ngoài này chờ. Để tôi hỏi lại ổng”.

2.

Bạn đọc và bạn văn viết thư gởi thầy thường xuyên và nhiều. Cô bảo tôi: “Cô còn làm thơ ký cho ổng nữa. Có lá thơ nào tới thì cô lấy kéo cắt sẵn một đầu bao thơ, rồi xếp lên bàn làm việc cho ổng”. Tôi nghĩ, ra bưu điện gởi thư cũng là cô.

Trong nhà ông Nguyễn Hiến Lê ở Long Xuyên. Tranh thầy đồ dạy học và đôi liễn đem về từ nhà ở Sài Gòn - ảnh: Dũ Lan, 17.02.1995

3.

Cô là nhà giáo, sinh trưởng ở miền Nam. Cô kể rằng hồi đầu thầy viết văn, đều đưa cô đọc trước. Cô nhận xét thầy viết theo giọng Bắc nên có những chữ sai chánh tả, hoặc dùng một số tiếng miền Bắc thì trong Nam đọc không hiểu. Nghe vậy, thầy vui vẻ sửa chữa và đưa cô đọc lại.

4.

Nhà ở Kỳ Đồng có căn phòng phía ngoài trổ cửa ăn thông với phòng khách bên trong. Trên vách phòng ấy thầy đóng một tran thờ nhỏ, gọn, rất đơn giản, để hằng ngày cô cúng Phật. Cô nói thầy theo đạo Nho, nhưng tôn trọng tín ngưỡng của cô. Tran thờ phải đóng cao hẳn lên để thầy khỏi đụng đầu. Nhưng cô thấp, chỉ tới ngang vai thầy, nên vói tay không chạm được bát nhang, kê thêm ghế thì sợ té. Do đó, chiều chiều thầy bảo: “Tôi cắm nhang xong rồi, bà ra cúng Phật đi”.

Chuyện cái tran thờ khiến tôi nhớ một lần mang biếu thầy gói nho tươi. Thầy cảm ơn, liền chia ra làm hai phần và bảo: “Thứ này chua mà tôi đau bao tử. Tôi tặng cháu phân nửa. Còn lại thì để nhà tôi cúng Phật”. Hôm ấy, tôi học được cách thầy nhận quà: “Tôi tặng cháu phân nửa”.

Tương tự, một mùa Trung Thu thời bao cấp, tôi mang một hộp bánh đến Kỳ Đồng biếu thầy. Thầy vui vẻ nói: “Thứ này ăn nặng bụng, khó tiêu lắm!”. Rồi lấy bớt ra hai cái, còn lại phân nửa trong hộp, thầy cười bảo: “Tôi nhận quà của cháu rồi. Phần này tôi tặng cháu”.

5.

Về cách thầy ăn uống, cô kể: “Gần xong bữa, còn một miếng cơm trong chén, ổng chỉ lấy đầu đũa vét chỗ cá vụn trong dĩa để ăn nốt miếng cơm. Khứa cá kho thì giữ còn nguyên, dành qua bữa sau”.

Trong nhà ông Nguyễn Hiến Lê ở Long Xuyên. Bà thờ ông (bên trái) và bàn thờ song thân ông (bên phải) - ảnh: Dũ Lan 17.02.1995

6.

Thầy làm hôn thú bậc nhì với cô năm 1956 tại Long Xuyên sau khi thân mẫu cô quy tiên. Trước đó hai mươi năm, thầy từng cầu hôn nhưng cô từ tạ vì muốn báo hiếu mẹ cho trọn vẹn. Hai người luôn quý trọng nhau, chuyện cầm sắt đổi thành duyên cầm kỳ. Cô kể: “Ổng viết thơ cho cô nhiều lắm. Hễ gặp cảnh nào đẹp, chuyện gì hay là viết thơ gởi cô, tả tình tả cảnh rất tài. Lá thơ nào đọc cũng thích. Tất cả thơ từ cho cô, ổng không hề nói một lời yêu đương”.

7.

Tháng 12-1984, mấy ngày cuối đời thầy nằm bệnh viện, cô ở bên cạnh chăm sóc nhưng chẳng có chỗ nghỉ lưng. Thầy dịch người, nép vô sát tường, rồi lấy bàn tay vỗ vỗ xuống nệm giường ra hiệu. Cô hỏi: “Ông làm gì vậy?”. Thầy cười: “Biết rồi mà còn hỏi!”. Kể xong, cô lặng thinh. Ngồi cạnh cô, tôi cũng lặng thinh, tôn trọng khoảnh khắc cô chìm vào nỗi nhớ. Tôi nghĩ đây là một kỷ niệm cuối cùng rất đẹp, một hạnh phúc cô sẽ mang mể lâu dài trong tuổi về chiều.

Giường ngủ của ông Nguyễn Hiến Lê (ở Long Xuyên) - ảnh: Dũ Lan, 17.02.1995

8.

Thầy tạ thế rồi, nhân lễ bốn mươi chín ngày, tôi xin phép cô cho tôi thỉnh hai vị trưởng thượng của tôi trong Hiệp Thiên Đài Cơ Quan Phổ Thông Giáo Lý Cao Đài Giáo Việt Nam là tiền bối Bạch Tuyết (Lê Ngọc Trang, 1918-1986) và tiền bối Huệ Chơn (Nguyễn Thành Lũy, 1925?-2015), cùng một nhóm nhỏ thanh thiếu niên đến tụng kinh ở Kỳ Đồng vào buổi tối. Theo nghi lễ Cao Đài, mọi người đều mặc áo dài trắng, quần trắng, nam đội thêm khăn đóng đen.

Đêm đó, ban hành lễ chia thành hai bên (nam tả nữ hữu) đứng trước bàn thờ thầy, còn tôi quỳ ở giữa; tất cả cùng cất giọng nam ai đọc bài Kinh Tụng Khi Thầy Quy Vị do Đức Giác Minh Thánh Đức (tiền kiếp là ngài Đoàn Thị Điểm, tức Hồng Hà Nữ Sĩ) giáng cơ ban cho.

Ít lâu sau, cô cho tôi biết ông Châu Hải Kỳ (1920-1993) nghe cô kể về buổi cúng ấy, muốn xin tôi bài kinh mà cô tấm tắc với ông là lời lẽ rất cảm động.([1]) Thể theo ý cô, tôi chép trọn bài kinh để cô gởi ra Nha Trang tặng ông Châu Hải Kỳ:

Đường công danh càng nhìn quảng đại

Nghĩa thầy trò nghĩ lại khó quên

Vái cùng sư phụ linh thiêng

Chứng lòng đệ tử đáp đền ơn xưa.

Dầu hoạn lộ chưa vừa sở nguyện

Dầu cửa quyền trọng tiếng chăn dân

Ơn cha sanh hóa ra thân

Ơn thầy giáo huấn cũng gần như nhau.

Khoa võ môn dầu nhào qua khỏi

Trương vi rồng học hỏi nơi ai

Đẹp mình với vẻ cân đai

Công thầy tô điểm từ ngày ấu xuân.

Cõi hư vô nay gần phước Thánh

Xin châu toàn đường hạnh môn sinh

Cõi Thiên xin gởi chút tình

Rót chung ly hận gật mình đưa thương.

Lời bà Nguyễn Thị Liệp để tặng ở mặt lưng ảnh chụp tháp

Quay lại ngày thứ Sáu 17.2.1995. Hôm đó, xách ba lô qua nhà cũ của thầy, tắm rửa xong, tôi cầm máy ảnh đi ra sân trước. Trời chiều nắng còn tốt. Bước loanh quanh trong khoảnh đất nhỏ trồng rải rác một ít loại hoa kiểng, tôi đứng nhìn căn nhà cổ lợp ngói đỏ của cô, mà trong Hồi Ký thầy nói “là tài sản duy nhất của nhà tôi khi về hưu, sau ba mươi bảy năm dạy học ở Long Xuyên”.

Rồi tôi bước tới bên dàn hoa xây thâm thấp, quét vôi trắng phủ ngoài lớp xi măng. Dàn hoa trống trải, đứng gần ngôi tháp nhỏ sáu mặt lưu hũ cốt của thầy. Từ chỗ ấy tôi nhìn thẳng vào mặt tiền ngôi nhà cũ của thầy, mà trong Hồi Ký thầy kể: “Trên mười năm trước, tôi cất thêm một căn nhỏ bằng gạch ở bên nhà cũ,(2) làm chỗ tôi viết lách và nghỉ ngơi, khoảng năm mươi thước vuông, cho nhà tôi tụng niệm được yên tĩnh”.

Tôi trở vào trong nhà thầy, đứng cạnh cái bàn gỗ đơn sơ. Kê sát một đầu bàn là chiếc ghế trên lưng dựa vắt cái võng thầy từng nằm nghỉ ngơi, đọc sách, hoặc viết thư. Chẳng hạn, thư Long Xuyên, thứ Sáu 23.3.1984, thầy bảo tôi: “Suốt ngày tôi nằm võng (Thư này viết trên võng đây)”.

Tháp ông Nguyễn Hiến Lê do bà Nguyễn Thị Liệp lập trong sân trước nhà (nhà ở Long Xuyên). Ảnh do bà Liệp gởi tặng ngày 23.10. (Nap tháp đã dời về chùa Phước An ở rạch Cai Bường, xã Vĩnh Thạnh, huyện Lấp Vò, tỉnh Đồng Tháp)

Bàn gỗ ấy kê sát tường, giữa hai khung cửa. Phía trên khung cửa bên trái treo ảnh thầy, do danh gia nhiếp ảnh Cao Lĩnh chụp. Phía trên khung cửa bên phải treo ảnh mẹ thầy (cụ Nguyễn Thị Sâm). Cân đối giữa hai khung cửa ấy là đôi liễn chữ Nho và bức tranh thầy đồ dạy học treo thay tấm hoành. Đôi liễn và bức tranh trước đây tôi đã thấy ở nhà thầy trên Sài Gòn.

Sát bức tường thứ hai thẳng góc với khung cửa bên phải là bàn thờ song thân thầy, đặt chánh vị. Có ba bàn nhỏ hơn lồng vào nhau xếp gọn bên dưới gầm bàn thờ. Như vậy, khi cúng giỗ, kéo tất cả ra bày thành ba bậc để sắp các món tế phẩm rất tiện và trang trọng. Nép bên trái bàn thờ ấy là bàn thờ thầy, thấp hơn. Ảnh thờ thầy là bức do ông Lê Thanh Thái (1927-2012) chụp.

Trong phòng ngủ của thầy kê chiếc giường gỗ giản dị. Bốn cọc mùng được giằng với nhau bằng một khung gỗ thanh mảnh, như cái nóc.

Tôi bâng khuâng nhìn từng món đáng chú ý trong nhà cũ của thầy, và bấm máy ảnh lưu lại mấy dấu tích người xưa.

DŨ LAN

_______________________________

1 Châu Hải Kỳ là tác giả quyển Nguyễn Hiến Lê: Cuộc Ðời Và Tác Phẩm (Hà Nội: Nxb Văn Học, 1993).

2 Ngôi nhà cổ lợp ngói đỏ của cô.

Từ khoá:
Chia sẻ:

Bình luận

có thể bạn quan tâm

Cuộc sống 72 năm trong “phổi sắt” của luật sư, tác giả kiêm ngôi sao TikTok
Cuộc sống 72 năm trong “phổi sắt” của luật sư, tác giả kiêm ngôi sao TikTok
Bất chấp hoàn cảnh trớ trêu, ông Paul Alexander (1946-2024) không đầu hàng số phận mà nỗ lực để trở thành nhân vật truyền cảm hứng sau 72 năm sống trong phổi sắt.
Ngôi nhà  cân bằng năng lượng ở Mỹ
Ngôi nhà cân bằng năng lượng ở Mỹ
Một ngôi nhà mang tính đột phá, cân bằng năng lượng (phát thải zero) ở bang Wyoming (Mỹ), đang giúp thay đổi phương thức xây dựng của các nhà thầu. Các chủ sở hữu nhà cũng nhìn nhận về thiết kế thân thiện môi trường này.
Hội Báo toàn quốc 2024 lan tỏa tinh thần đổi mới và gia tăng sự kết nối...
Hội Báo toàn quốc 2024 lan tỏa tinh thần đổi mới và gia tăng sự kết nối...
Hội Báo toàn quốc 2024, do Hội Nhà báo Việt Nam phối hợp với UBND TPHCM và các bộ, ban ngành tổ chức, đã diễn ra tại TPHCM từ ngày 15.3 đến 17.3.2024.
Cuộc sống 72 năm trong “phổi sắt” của luật sư, tác giả kiêm ngôi sao TikTok
Cuộc sống 72 năm trong “phổi sắt” của luật sư, tác giả kiêm ngôi sao TikTok
Bất chấp hoàn cảnh trớ trêu, ông Paul Alexander (1946-2024) không đầu hàng số phận mà nỗ lực để trở thành nhân vật truyền cảm hứng sau 72 năm sống trong phổi sắt.
Ngôi nhà  cân bằng năng lượng ở Mỹ
Ngôi nhà cân bằng năng lượng ở Mỹ
Một ngôi nhà mang tính đột phá, cân bằng năng lượng (phát thải zero) ở bang Wyoming (Mỹ), đang giúp thay đổi phương thức xây dựng của các nhà thầu. Các chủ sở hữu nhà cũng nhìn nhận về thiết kế thân thiện môi trường này.
Hội Báo toàn quốc 2024 lan tỏa tinh thần đổi mới và gia tăng sự kết nối...
Hội Báo toàn quốc 2024 lan tỏa tinh thần đổi mới và gia tăng sự kết nối...
Hội Báo toàn quốc 2024, do Hội Nhà báo Việt Nam phối hợp với UBND TPHCM và các bộ, ban ngành tổ chức, đã diễn ra tại TPHCM từ ngày 15.3 đến 17.3.2024.
Những cảm xúc khi dõi theo sự Thương Khó của Chúa
Những cảm xúc khi dõi theo sự Thương Khó của Chúa
Trong Tuần Thánh, các tín hữu khắp nơi một lần nữa được nghe lại trình thuật cuộc Thương Khó của Ðức Giêsu dưới nhiều hình thức, trong đó phổ biến nhất là nghe đọc Phúc Âm và đi đàng Thánh Giá.
Hội Báo toàn quốc năm 2024
Hội Báo toàn quốc năm 2024
Sáng ngày 15.3 tại TPHCM, Hội Báo toàn quốc đã khai mạc, quy tụ sự tham dự của 63 chi hội nhà báo các tỉnh, thành cả nước với 120 gian trưng bày các ấn phẩm báo chí đặc sắc.
Hội Báo toàn quốc năm 2024 sắp khai mạc tại TPHCM
Hội Báo toàn quốc năm 2024 sắp khai mạc tại TPHCM
Hội Báo toàn quốc năm 2024 sẽ diễn ra từ ngày 15 - 17.3 tại TPHCM. Các cơ quan báo chí trên cả nước đang chuẩn bị những khâu cuối cùng, sẵn sàng cho ngày khai mạc.
Một điểm đến lý thú để thêm yêu khoa học
Một điểm đến lý thú để thêm yêu khoa học
Ði vào hoạt động tròn hai năm, Trung tâm Khám phá khoa học Qui Nhơn tọa lạc ở con đường mang tên Ðại lộ Khoa học (phường Ghềnh Ráng, TP. Qui Nhơn) trở thành địa chỉ du lịch khám phá mới được chú ý bởi sự “độc lạ” và “hiếm...
Dubai và dự án  “sân bay của tương lai”
Dubai và dự án “sân bay của tương lai”
Giới lãnh đạo UAE có kế hoạch xây dựng sân bay lớn nhất thế giới ở giữa sa mạc, biến nơi này trở thành đô thị sân bay của khu vực.
Những lớp học không cần máy lạnh ở châu Phi
Những lớp học không cần máy lạnh ở châu Phi
Các kiến trúc sư dùng vật liệu địa phương và kết hợp kỹ thuật truyền thống với công nghệ hiện đại để xây dựng những lớp học không cần máy lạnh ở Burkina Faso.