Tam quan: 3 cánh cổng nội tâm

Giới trẻ Việt Nam biết đến “tam quan” nhiều hơn khi gần đây, từ này thường xuất hiện trong truyện ngôn tình và văn học Trung Quốc. Những nhân vật tiểu thuyết có “tam quan lệch lạc” thường đóng vai ác, mang tính cách chống đối xã hội và thích đi ngược quy chuẩn đạo đức. Ngược lại, vai tốt hoặc chính diện được xây dựng là người “tam quan ngay thẳng”.

Trong triết học, tam quan là cách nhìn nhận, đánh giá của con người về thế giới, cuộc đời. Tam quan quyết định nhận thức và cách hành xử của cá nhân đối với môi trường xung quanh, cũng là yếu tố quan trọng giúp người ta thiết lập các giá trị và rường cột đạo đức riêng.

Thế giới quan/ vũ trụ quan: Những quan niệm, suy nghĩ về thế giới xung quanh, về sự liên kết giữa con người và thế giới; thường phân ra thế giới quan duy vật và thế giới quan duy tâm. Chủ nghĩa duy vật cho rằng vật chất có trước, sau đó mới sinh ra ý thức. Duy tâm thì ngược lại: Bản chất của thế giới là tinh thần, tinh thần tạo ra vật chất.

Chẳng hạn vua hề Charles Chaplin tin rằng: “Đây là một thế giới tàn nhẫn, và người ta phải tàn nhẫn để đối phó với nó”. Horace Walpole, sử gia nghệ thuật, người viết tiểu thuyết và chính trị gia người Anh lại cho rằng: “Thế giới là bi kịch đối với những ai dùng cảm xúc nhưng là hài kịch đối với những ai dùng suy nghĩ”. Ngạn ngữ cổ xưa của Ba Tư khuyên: “Thế giới là một đóa hồng, hãy tận hưởng hương thơm và trao nó cho bạn bè”.

Giá trị quan: Sự nhìn nhận, đánh giá tổng thể về ý nghĩa của một sự vật, sự việc nào đó diễn ra trong cuộc sống, từ đó phân định đúng sai, phải trái. Giá trị quan có tính chủ quan, tính ổn định và lâu dài tương đối, tính lịch sử và chọn lọc. Ở xã hội giai cấp, từng giai cấp có quan niệm giá trị khác nhau.

Ví như nhà bác học Charles Darwin bảo: “Tình bạn của một người là thước đo tốt nhất cho giá trị của người đó”. Nhà thơ Oscar Wilde tin: “Có những thứ đáng giá hơn bởi vì chúng không tồn tại dài lâu”. Tiểu thuyết gia người Pháp Gustave Flaubert thì nói: “Mọi thứ phụ thuộc vào giá trị mà ta trao cho chúng. Chúng ta là người tạo ra đạo đức và đức hạnh”.

Nhân sinh quan: Thể hiện thái độ của con người đối với các vấn đề cốt lõi và cơ bản của thời thế, nhân sinh. Theo từ điển tiếng Việt, nhân sinh quan là hệ thống quan niệm về con người. Theo đó, các quan điểm được nhận định, đánh giá xung quanh cuộc sống con người, bao gồm triết lý sống, lẽ sống, lý tưởng, đạo làm người…

Nhà khoa học Nikola Tesla nhận định: “Cái tốt và cái xấu trong chúng ta không thể tách biệt, giống như năng lượng và vật chất. Khi chúng tách ra, không còn con người nữa”. Tổng thống thứ hai của Mỹ, John Adams, cho rằng: “Hạnh phúc, cho dù dưới chế độ chuyên quyền hay dân chủ, cho dù trong sự nô lệ hay tự do, không bao giờ đạt được nếu ta không có đạo đức”. Văn hào Victor Hugo lại nghiệm ra: “Linh hồn của con người vẫn cần lý tưởng hơn thực tế. Chúng ta tồn tại nhờ thực tế nhưng chúng ta sống vì lý tưởng”.

*

Mỗi cá nhân đều có tam quan riêng, khó ai đánh đổ hay thay đổi được, chỉ có người trong cuộc tự chiêm nghiệm và học hỏi. Những người tam quan phù hợp sẽ dần thu hút nhau, thích ở cùng nhau, “đồng thanh tương ứng, đồng khí tương cầu”. Bởi vậy, giới trẻ thời hiện đại coi tam quan tương đồng là một trong các tiêu chuẩn cần thiết trong tình bạn, tình yêu. Khác biệt gia cảnh, tài chính, nhan sắc cũng không chênh lệch/không cùng tần số bằng khác biệt tam quan.

Tam quan không hợp là cả hai không thể tìm thấy điểm chung trong sự khác biệt, thiếu đồng cảm và bao dung với nhau; làm bạn đã khó huống hồ yêu đương và xây dựng hôn nhân.

Nếu “Cổng tam quan” là cổng lớn có ba cửa, xuất hiện nơi đền miếu hoặc cung điện Á Đông cổ xưa, “tam quan” trong triết học tựa như ba cánh cổng nội tâm của con người. Ta tiếp nhận kinh nghiệm, tri thức qua ba cánh cổng này đồng thời bộc lộ ý kiến, quan điểm của mình với thế giới thông qua chúng. Muốn hình thành tam quan đúng đắn, cởi mở và chính trực, cần đi nhiều nơi để mở rộng thế giới quan, gặp gỡ nhiều người để trau dồi nhân sinh quan, không ngừng tự vấn bản thân để tạo nên giá trị quan vững chắc.

Ths-Bs Lan Hải