Tận tín thư

Mới rồi có bạn đạo ở xa hỏi tôi rằng có phải thật sự Đức Mạnh Tử khuyên “Nếu tin hết vào sách thà không có sách còn hơn”? Bạn ấy dẫn luôn câu chữ Nho “Tận tín thư bất như vô thư” và bảo nó nằm trong sách Mạnh Tử.

Mạnh Tử (372 - 289 trước Công Nguyên)

Câu hỏi thú vị thay!

Lúc 6 giờ sáng ngày 13-8-2018, tôi thử vào Google tìm “tung tích” câu nói bạn ấy dẫn. Chỉ tíc tắc (0,35 giây) tôi được khoảng 2.880 kết quả. Lướt qua một số “địa chỉ”, tôi tạm ghi nhận chín trường hợp tiêu biểu trong số kết quả nói trên. Tôi giữ nguyên văn của bản điện tử, kể cả các dấu chấm câu, dấu gạch nối khi dẫn lại chín trích đoạn sau đây:

- “Nhưng đọc bất cứ sách nào, người đọc cũng nên nhớ lời răn của Mạnh Tử. Ông nói: “Tận tín thư, bất như vô thư”. Nghĩa là: “Thà không có sách, còn hơn (có sách để đọc rồi) nhắm mắt tin sách (Sách Mạnh Tử, Thiên Tận-Tâm)”[1].

- “Cổ nhân cho rằng ‘Tận tín thư, bất như vô thư’ (Tin hết vào sách thì cũng như không có sách)”[2].

- “Người xưa dạy rằng: ‘Tin mù quáng vào sách, chẳng thà không có sách’ (Tận tín thư bất như vô thư), ý khuyên người đọc sách phải biết biện biệt đúng sai, chớ nên nhất nhất tin vào sách”[3]^.

- “Vả lại, ‘tận tín thư, bất như vô thư’, không nên quá tin vào sách, (…)”[4]^.

- “Người xưa đã nói thật chí lý ‘tận tín thư bất như vô thư’ (quá tin sách chẳng bằng không có sách)”[5]^.

- “Bởi vậy mà cổ đức đã cảnh cáo: ‘Tận tín thư bất như vô thư’. (Nếu chỉ tin vào kinh sách một cách mù quáng thì thà rằng không có kinh sách còn hơn)”[6]^.

- “Nhưng Mạnh Tử có nói: ‘Tận tín thư bất như vô thư’. Chúng ta cũng nên cẩn trọng với sách vở vậy!”[7]^.

- “ ‘Tận tín thư bất như vô thư’ (Tin vào sách quá thì chẳng thà đừng đọc sách làm chi!)”[8]^.

- “Nói như Mạnh Tử: ‘Tận tín thư bất như vô thư’ (Quá tin vào sách thì thà không có sách), (…)”[9]^.

Sách Mạnh Tử gồm bảy thiên 篇 (cũng như chương / chapter), chia làm hai quyển gọi là Thượng, Hạ. Quyển Hạ gồm bốn thiên. Thiên chót gọi là Tận Tâm 盡 心 và chia làm hai phần, gọi là Tận Tâm Thượng, Tận Tâm Hạ. Theo bản Mạnh Tử của James Legge (1815-1897), trong Tận Tâm Hạ, ở đoạn đánh số 49 mở đầu như sau:

孟 子 曰 : 盡 信 書, 則 不 如 無 書. (Mạnh Tử viết: Tận tín “THƯ”, tắc bất như vô “THƯ”.)

1. Trước hết, ta thấy, khi nói “Tận tín thư bất như vô thư”, người Việt đã bỏ sót chữ tắc (liên từ / conjunction, có nghĩa: thì, thì là). Thí dụ: Bất tiến tắc thối 不 進 則 退 (Không tiến là lùi). Luận Ngữ, thiên Học Nhi, có câu này: Đệ tử nhập tắc hiếu, xuất tắc đễ. 弟 子 入 則 孝 , 出 則 悌.  (Con em ở trong nhà thì hiếu thảo [với cha mẹ], ra ngoài thì kính nhường [người lớn]). 

2. Lại thấy, chữ THƯ 書 được James Legge đặt trong dấu ngoặc kép. Thì ra nó không có nghĩa chung chung là sách vở (books), mà là nhan đề một pho kinh trong Ngũ Kinh (Dịch, Thư, Thi, Lễ, Xuân Thu). Vâng, THƯ trong câu chữ Nho dẫn trên là Kinh Thư, còn gọi là THƯỢNG THƯ 尚 書, ghi chép các sự kiện lịch sử Trung Quốc thời cổ (vua Nghiêu, vua Thuấn; ba nhà Hạ, Thương, Tây Chu).

James Legge dịch câu chữ Nho trên đây như sau: 

Mencius said, “It would be better to be without the Book of History than to give entire credit to it.”

Nghĩa là: Mạnh Tử nói, “Thà không có (Kinh) Thư còn hơn là tin hết vào (Kinh) Thư.”

3. Tại sao Đức Mạnh Tử không cả tin vào Kinh Thư?

Kinh Thư có tới hai mươi lăm thiên ngụy tác (apocrypha), trong đó có thiên Vũ Thành 武成 (Thành Tựu Chiến Sự / Successful Completion of the War). Thế nên, sau khi nói “tắc bất như vô Thư”, Đức Mạnh Tử lập tức giải thích lý do ngài chỉ tin (Kinh) Thư một phần nào:

吾 於 武成, 取 二 三 策 而 已 矣 . (Ngô ư “Vũ Thành”, thủ nhị tam sách nhi dĩ hỹ.)

James Legge dịch câu chữ Nho trên đây như sau: 

In the “Completion of the War,” I select two or three passages only, which I believe.

Nghĩa là: Trong [thiên] Vũ Thành, ta chỉ chọn lấy hai hay ba đoạn mà ta tin tưởng.

Trở lại với khoảng 2.880 trường hợp người Việt diễn dịch và trích dẫn không đúng câu nói của Đức Mạnh Tử, phải chăng đây là cái thói quen dễ dãi sao chép lẫn nhau bất cần khảo chứng của người Việt? 

Cũng bởi thói quen này, phải chăng xưa nay người Việt chúng ta vô tình đã “vu khống” Đức Mạnh Tử khi cứ bảo rằng ngài từng nói câu “Tận tín thư bất như vô thư” theo nghĩa “Đọc sách mà tin hết vào sách thì thà không có sách.”?

Nhiêu Lộc, 13.8.2018

Huệ Khải

_________________________________

^[1] http://www.dactrung.com/NoiDung.aspx?m=tr&id=16947

^[2] http://tiasang.com.vn/-khoa-hoc-cong-nghe/bay-tri-thuc-897

^[3] http://www.talawas.org/talaDB/showFile.php?res=14472&rb=11

^([4]) http://www.baoquangninh.com.vn/van-hoa/dien-anh/200708/Thi-hao-Nguyen-du-viet-Truyen-Kieu-khi-nao-2098815/

^[5] http://archives.gov.vn/Pages/Tin%20chi%20ti%E1%BA%BFt.aspx?itemid=103&listId=6b85b438-119d-4fe9-943e-bd86f95c90f2&ws=content

^[6] https://thuvienhoasen.org/a10808/van-de-an-chay-an-man-cua-tue-trung-thuong-si-nhieu-tac-gia

^[7] http://sachxua.net/forum/chuyen-doi-thuong/ai-biet-cau-’dia-sanh-thao-ha-thao-vo-can’-chi-dum/

^[8] https://thuvienphapluat.vn/tintuc/vn/thoi-su-phap-luat/thoi-su/-30603/chu-quyen-viet-nam-va-luat-phap-quoc-te

^[9] http://www.vja.org.vn/vi/detail.php?pid=0&catid=49&id=28722&dhname=Gan-nha-truong-voi-toa-soan-giai-phap-tang-tinh-chuyen-nghiep-trong-dao-tao-bao-chi