Họa sĩ Nguyễn Thân với “Thiên Chúa & Thế giới”

Vào tối Chúa nhật 23.7.2023, nhằm đúng sinh nhật lần thứ 75 của mình, họa sĩ Nguyễn Thân đã mời họp mặt bạn bè để giới thiệu loạt tranh mới vẽ của anh mang chủ đề Thiên Chúa & Thế giới tại Gallery Art Nguyen Than (số 3073/1 Phạm Thế Hiển, phường 7, Q.8 - TPHCM).

Nguyễn Thân - đôi nét chấm phá…

Người viết quen biết với họa sĩ Nguyễn Thân đã gần 20 năm. Dạo ấy, thỉnh thoảng vẫn thấy ông phóng xe môtô đến Hội Mỹ thuật TPHCM trên đường Pasteur hoặc ở Quán Nghệ sĩ (81 Trần Quốc Thảo). Nguyễn Thân có dáng đậm người, tóc dài, râu bạc như cước và đặc biệt là cái giọng nói cà lăm không lẫn vào đâu được. Chạy chiếc “xế nổ” mấy trăm phân khối, rất hiện đại nhưng lúc nào cũng kè kè khẩu “bazôka” (ống điếu cày để hút thuốc lào). Dựng xe là rít thuốc liên tục, phun khói mù mịt… Có thể nói, Nguyễn Thân là một họa sĩ “đặc dị” của giới mỹ thuật Sài Gòn. Ông tài hoa, ông thăng trầm, ông đa tình, ông ngang ngạnh và cả cái tật… nói cà lăm nhưng lại khoái kể chuyện tếu. Đó là đôi nét chấm phá về một Nguyễn Thân…

Nguyễn Thân quê vùng xứ đạo Kim Sơn (Ninh Bình), tên thánh rửa tội là Mác-cô. Ông bảo cái nhà xây bề thế ngay trước ngõ đường vào Nhà thờ đá Phát Diệm là của ông nội ông, từng tốt nghiệp “thầy cãi” (luật sư). Sau này, ngôi nhà ấy trở thành trụ sở Hợp tác xã Nông nghiệp… Dù tên là Thân nhưng ông không phải tuổi Thân, mà cầm tinh Mậu Tý (1948), bố của ông từng đặt cho ông một cái tên khá đẹp nhưng rồi thấy “cậu nhóc” quậy hết xiết nên lấy tên của con vật nhí nhố nhất, cải tên lại cho cậu. Mê vẽ nhưng chỉ tự học do thừa hưởng gien di truyền từ thời ông cố tổ. Học võ nhưng lại tốt nghiệp khoa Triết, Đại học Văn khoa Sài Gòn để “ăn nói cho đơn giản và hiểu cho giản đơn”, như lời ông nói…

Tôi biết được ông Nguyễn Thân “có đạo” là do một buổi ngồi chờ xe đến rước đi tiền trạm, chuẩn bị cho cuộc triển lãm mỹ thuật ở biển Hồ Tràm (Bà Rịa - Vũng Tàu) vào cuối tháng 8.2009. Trong thời gian chờ đợi xe đến, Nguyễn Thân rút khẩu “bazôka” rít liên tục, nhả khói mù mịt. Rồi ông kể: “Ấy, nói cho cậu hay tớ biết yêu từ lúc… bảy tuổi cơ đấy! Dạo ấy đi học kinh bổn xưng tội rước lễ lần đầu, tớ và con Mai, con Huê ra nằm trên bãi cỏ ngắm bầu trời xanh ngắt. Thốt nhiên, tớ nói: Lớn lên tao lấy con Mai (vì con này đẹp hơn). Con Mai chết, tao lấy con Huê. Đấy, mới tí tuổi ranh đã… đa tình rồi!”.

Thăng trầm đời nghệ sĩ: Từ vẽ mướn đến đạp xích lô…

Mặc dù chỉ là tự học hội họa, nhưng những tác phẩm của Nguyễn Thân đã được giới yêu chuộng mỹ thuật ở miền Nam đón nhận nồng nhiệt. Đỉnh cao là năm 1970, ông là một trong những tác giả được trao giải Văn học Nghệ thuật (VHNT) qua tác phẩm Chân dung người tình (sơn dầu); đến năm 1973, ông lại được trao giải VHNT về điêu khắc với tác phẩm Đường về quê mẹ. Sau năm 1975, 27 tuổi, ông có thời gian thất nghiệp, một vợ, ba con - phải dắt díu vợ con về ở đậu dưới chái bếp nhà bố mẹ ruột. Từ một nghệ sĩ Nguyễn Thân trở thành con người “bá nghệ, bá tri…”: Nấu rượu chui để nuôi heo, làm kỹ thuật in chiếu xuất khẩu cho HTX, thêu may gia công… Tất cả đều từ có vốn đến… trắng tay! Rồi ông trở thành phu xích lô rong ruổi trên các ngả đường thành phố. Mà cũng ít có người vẫy xe của Nguyễn Thân vì “thằng cha đó tóc dài như tướng cướp!”.

Cũng may là Nguyễn Thân vẫn còn giữ được ngọn lửa đam mê vẽ. Dạo đó cả phường không ai biết vẽ nên Nguyễn Thân thường được mời lên vẽ tranh cổ động, panô… Mỗi lần như thế, Nguyễn Thân không nhận tiền thù lao mà chỉ xin những hộp sơn thừa (sơn Bạch Tuyết) mang về nhà. Không có tiền mua toan, carton (cũng là loại hàng khan hiếm lúc đó), ông lấy giấy báo dán bồi nhiều lớp thành bìa cứng. Thế là mỗi đêm ông đặt bìa giấy xuống nền nhà bếp, ngồi trên võng múa cọ. Ông vẽ rất nhanh, mỗi đêm từ 10 giờ đến 3-4 giờ sáng đã hoàn thành một bức. Vẽ xong lại cất trên gác bếp. Sáng ra, đạp xích lô vù vù nghe lòng lâng lâng, “có khách gọi đi xe chưa chắc đã nghe thấy !”…

Tác giả và họa sĩ Nguyễn Thân

Hết cơn bĩ cực đến hồi thái lai…

Năm 1990, có phái đoàn của Plum Blossoms Gallery (thành lập năm 1987 tại Hongkong, là gallery chuyên về mỹ thuật Việt Nam đương đại - NV) xin phép chính quyền Việt Nam đi từ Bắc chí Nam thu thập những tác phẩm của các họa sĩ nổi tiếng để thực hiện cuộc triển lãm mang tên Uncorked Soul (Tâm hồn bộc bạch).

Thấy một đoàn người nước ngoài rần rần kéo vào chái bếp, Nguyễn Thân phát hoảng. Họ hỏi có tranh không, ông bảo có nhưng… chưa vẽ. Họ hẹn một tháng sau sẽ trở lại. Y hẹn, họ trố mắt nhìn ông lôi từ mái bếp xuống toàn những tranh là tranh. Đếm được hơn trăm bức. Họ mua tất. Giá 700 USD/bức. Họ đi rồi, vợ ông ngồi đếm tiền, được hơn trăm ngàn đô. Ông hỏi vợ : “Em ơi, thế bây giờ mình đã đủ tiền mua nhà chưa hả em ?”. Vợ ông đáp vui : “Đủ mua… nửa cái xóm này cơ !”.

Có tiền, vợ ông xoay qua kinh doanh bất động sản, có của ăn của để nhưng với Nguyễn Thân thì “tài sản liệt kê một chuỗi chóng mặt mà vợ đứng tên hết, tớ chỉ sở hữu được đống cọ và sơn màu”… Suốt 40 năm, người vợ đảm đang “hay lam, hay làm” của ông quán xuyến hết mọi việc để chồng chuyên tâm sáng tác. Bà cũng là người mẫu cho ông trong nhiều tác phẩm. Nhưng rồi, bà Maria Trịnh Thị Hiên qua đời trong một tai nạn giao thông năm 2019.

Thân hữu tham quan phòng tranh

Khúc ngoặt trong sáng tác - Nổi tiếng thế giới…

Từ khi người vợ thương yêu từ trần, Nguyễn Thân như có dịp nhìn lại chặng đường mình đã đi qua, qua lăng kính tâm linh. Ông nhớ về mẹ, ông nhớ vợ mình - người từng là Hội trưởng Hội Các bà mẹ Công giáo tại địa phương. Thế là loạt tranh về “Mẹ” của ông được in trong Spotlight Contemporari Zart Magazine 14 (Tạp chí nghệ thuật về hội họa, điêu khắc do châu Âu xuất bản). Cũng trong tạp chí này (số 18) có giới thiệu một số tranh của họa sĩ Nguyễn Thân về đề tài Covid 19 (ông cho biết trong thời gian giãn cách vì đại dịch, ông đã vẽ gần 400 bức tranh về “Covid 19”). Riêng tạp chí Art Ideel (Circle Foundation) thì đăng loạt tranh Người đàn bà mặc áo vàng. Ông kể, khi tẫn liệm vợ ông, các con của ông đã mặc cho mẹ bộ quần áo màu vàng. Một ấn tượng không phai trong tâm khảm của ông… Đặc biệt là các tập mỹ thuật Current Masters số 4 và số 6 (2 năm ra một số) đều có giới thiệu tiểu sử và tác phẩm của họa sĩ Nguyễn Thân (ông là họa sĩ Việt Nam duy nhất được chọn).

Thiên Chúa & Thế giới

Triển lãm Thiên Chúa & Thế giới có 16 bức tranh (lớn và nhỏ) bằng chất liệu Acrylic và 6 tác phẩm gốm. Khác với trước đây tranh của Nguyên Thân thường đơn sắc, giản lược thì nay - trong loạt tranh về Thiên Chúa & Thế giới - đã bừng lên tươi tắn sắc màu. Chủ thể của những bức tranh chính là Chúa Giêsu trong rất nhiều tư thế. Vây quanh Ngài là những hình ảnh, những ký hiệu mà nếu không nghe họa sĩ giải thích thì khách tham quan cũng… bó tay!

Họa sĩ Nguyễn Thân nói rằng, động cơ để ông vẽ nên loạt tranh này là mới đây ông có một chuyến du lịch sang Mỹ. Ở đó, ông thấy bạn bè, người thân cứ nơm nớp lo sợ về một thảm họa hạt nhân sẽ xảy ra từ cuộc xung đột Nga - Ukraina. Trong khi họ lo lắng thì ông lại nghĩ “Không dễ thế đâu ! Mọi sự an nguy của thế giới này đều do Thiên Chúa sắp đặt”. Và ông muốn xác tín điều này qua những tác phẩm của mình. Đồng thời qua tranh của mình, ông lên án những kẻ cố tình tạo ra chiến tranh để trục lợi, mặc cho dân nhân nhiều nước trên thế giới phải gánh chịu trăm ngàn khổ đau.

Và những ký hiệu trên tranh

Trong triển lãm này, thường xuyên xuất hiện trên các tác phẩm (tranh và gốm) của Nguyễn Thân là 2 ký hiệu “Z” và “V”. Trong thời điểm hiện tại, hầu như ai cũng dễ nhận biết chữ “Z” là ký hiệu được vẽ trên các xe tăng của quân đội Nga, ngược lại, xe tăng vẽ chữ “V” là của quân đội Ukraina, con cú tượng trưng cho Satan, đám mây là bụi phóng xạ hạt nhân… với hình ảnh Chúa Giêsu là tâm điểm. Mặc dầu vậy, Nguyễn Thân đã không vẽ Chúa trong một tư thế đường bệ, uy nghi - mà là một Chúa rất “hiền lành và khiêm nhượng trong lòng”.

6 tác phẩm bằng chất liệu gốm (chỉ đặc tả phần đầu và mặt Chúa) của Nguyễn Thân cũng thật đặc sắc. Mỗi tác phẩm phải qua tạo dáng phần thô rồi cho vào lò nung. Qua giai đoạn này mới phủ men và sơn cho đến lúc ưng ý mới đưa vào nung lần 2 (ông cho biết tác phẩm gốm Chúa Giêsu chịu đóng đinh ông đã cố tạo những rãnh ở mão gai và các vết thương thật sâu, để khi phủ sơn và các chất liệu khác thì trông như máu và nước từ các vết thương trào ra…).

HÀ ĐÌNH NGUYÊN