Giáo huấn về lòng hiếu nghĩa với cha mẹ, theo lời phán bảo từ Thiên Chúa, xuất hiện rất sớm trong lịch sử, có trước 8 thế kỷ so với Khổng giáo giảng giải về đạo Hiếu. Mùng 2 Tết, kính nhớ tổ tiên: Người Việt thường nói “thờ lạy ông bà tổ tiên”, lại nói “THỜ LẠY các Mẫu, các Thành hoàng bổn cảnh” trong tín ngưỡng xưa... Ở đây, đồng âm nhưng kỳ thực là dị nghĩa! Cũng chỉ vì không tìm hiểu, lưu ý về đặc điểm “đồng âm” đã dẫn đến những sự ngộ nhận dai dẳng về luân lý, tín ngưỡng tôn giáo!
 |
1.
Nếu nói đạo Công giáo khi loan truyền vào nước Việt “không cho thờ, không cho lạy tổ tiên”? SAI. Không chỉ được phép thờ lạy, mà còn thắp nhang, làm giỗ. Nhưng, rõ ràng là có một thời kỳ rất dài, người theo đạo Công giáo không được thờ lạy tổ tiên mà! ĐÚNG, đó cũng là dữ kiện có thật. Tại sao ?
Chỉ vì quên mất bối cảnh thời gian, nhập nhằng ráo trọi, thành thử dẫn đến những ngộ nhận, gây “chấn thương văn hóa” toàn cục. Có hai giai đoạn chánh yếu:
+ Giai đoạn 1615 đến 1773: giai đoạn truyền đạo này hầu hết là do các vị giáo sĩ Dòng Tên đảm trách. Ngay từ đầu, chẳng hạn năm 1625, các vị giáo sĩ giữ lại tập quán của người Việt giỗ chạp những người đã khuất, gắn với việc này là sự thờ lạy trước bàn thờ tổ tiên. Trong cuốn Phép giảng tám ngày của giáo sĩ Đắc Lộ (Alexander Rhodius, chuyển ngữ qua tiếng Pháp là Alexandre de Rhodes), ấn bản năm 1651, nhấn mạnh đến việc thảo kính đối với cha mẹ - bởi vì đó là một giới răn hết sức hệ trọng trong Công giáo (điều răn thứ 4 trong Mười điều răn mà Chúa dạy).
Như vậy, giai đoạn 1615-1773 kéo dài những 158 năm, tập quán “thờ lạy tổ tiên” của người Việt được gìn giữ, tôn trọng trong hoạt động của đạo Công giáo.
+ Giai đoạn 1773 đến 1939: việc truyền đạo, giảng dạy về đại thể là được chuyển giao cho một số dòng tu khác. Quan niệm “thờ lạy tổ tiên” được cho là trái với đức tin Công giáo, vì sự THỜ LẠY chỉ được dành cho Thiên Chúa mà thôi.
Đến năm 1939, Huấn thị “Plane Compertum Est” từ Tòa Thánh đã mở ra một đường hướng mới mẻ và nhứt quán cho cuộc hội nhập văn hóa trong việc tôn kính tổ tiên ở các nước VN, Nhựt Bổn, Trung Hoa, Đại Hàn. Tuy nhiên, cũng phải đợi đến năm 1965, sau Công đồng Vatican II, Hội đồng Giám mục Nam Việt Nam mới ban hành một thông cáo chính thức xác nhận nhãn quan thần học đối với việc tôn kính tổ tiên (mà người Việt quen gọi “đạo ông bà”).
Thật là quá dài, từ 1773 đến 1965 là những 192 năm - tập quán tôn kính tổ tiên của người Việt Nam bị diễn giải chưa đúng. Thành thử người ngoài đạo Công giáo vẫn suy nghĩ “Công giáo bỏ bê đạo ông bà” là vì vậy. Họ không biết rằng, suốt một thế kỷ rưỡi trước kia, “đạo ông bà” đã hội nhập trong lòng đạo Công giáo không gặp trở ngại chi hết.
 |
2.
+ Ắt hẳn nhiều người từng nghe câu “Một lòng thờ mẹ, kính cha/ Cho tròn chữ hiếu mới là đạo con”, rồi những góa phụ “thủ tiết thờ chồng”. Ở đây, “thờ mẹ”, “thờ chồng” đâu có nghĩa là biến người chồng, người mẹ thành... ông thần bà thánh.
Trong lối nói của người Việt, chữ “thờ” đa nghĩa lắm: thờ ông Trời như một đấng quyền năng siêu việt, rồi cũng “thờ” mà thờ chồng thì lại mang nghĩa là sự tưởng nhớ trọn đời, chí tình chí nghĩa.
Cũng vậy, thắp những nén nhang “thờ tổ tiên, ông bà” là tượng trưng cho lòng thương nhớ sâu đậm - hoàn toàn không phải “thờ” ông bà trở thành thần thánh hô phong hoán vũ.
+ Có nhiều lý do giúp cho các vị thừa sai Dòng Tên không thấy có sự đối nghịch nào giữa “thờ” ông bà với “THỜ” Thiên Chúa. Trong đó, thiển nghĩ, có lý do thuộc về sự hiểu biết ngôn ngữ bản địa. Có hiểu ngôn ngữ thì mới hiểu được tập quán, văn hóa bản địa.
Các vị giáo sĩ như Francisco de Pina (công dân nước Bồ), Buzomi (công dân nước Ý), Alexander Rhodius (công dân Giáo tông quốc, “Papal States”) là những người tiên phong trong việc tạo ra bộ Chữ Quốc ngữ. Có thể nói, họ là những nhà ngôn ngữ học quá đỗi giỏi giang. Các vị đó hiểu rằng khi người Việt nói “thờ lạy” (trong “thờ cha mẹ”, “lạy cha”, “lạy chồng”), ghi bằng chữ Nôm là ? ?. Nhưng, cũng đọc là “THỜ LẠY” (trong việc thờ lạy vị Thành hoàng của bổn làng chẳng hạn), lại viết như sau: 祠 禮. Xin lưu ý, trong hai ký tự này đều có “bộ Thị” 礻(示 ) dùng để chỉ những gì có tính chất thần linh/ thần thánh. Trong khi nếu nói “thờ lạy tổ tiên ông bà”, “thờ chồng/ lạy chồng” thì không có bộ Thị 礻thần thánh ở trong nội tại khuôn chữ, do đó tính chất không giống như THỜ LẠY Đấng Tối cao.
+ Hệ lụy từ việc nhầm lẫn chữ nghĩa:
Nhiều, rất nhiều người Việt chúng ta hiện nay đem đồng nhứt “đạo ông bà”, “thờ lạy tổ tiên” như một tôn giáo. Kỳ thực, như vậy là họ hiểu sai. Về mặt từ nguyên học (lexicology), “thờ lạy” - trong “thờ lạy tổ tiên” - không hề mang tính chất thần thiêng, siêu nghiệm, siêu nhiên. “Đạo ông bà” thuần túy mang tính chất luân lý mà thôi, dạy bảo việc ứng xử của các thế hệ sau dành cho các thế hệ tiền nhân.
Riêng đối với những Kitô hữu, cũng còn không ít người hiểu sai về “thờ lạy tổ tiên”, cũng tưởng việc thờ lạy này đồng đẳng với THỜ LẠY Đấng thiêng liêng nên phủ bác. Hai khái niệm này, kỳ thực, khác nhau xa lắc, ngay chính trong cấu tạo ngôn ngữ để diễn tả (bằng chữ Nôm, trước khi có chữ Quốc ngữ)!
3.
Xin chú ý: Giáo huấn của Môisê, theo lời dạy của Thiên Chúa, về hiếu nghĩa “thảo kính cha mẹ” đã có trước giáo huấn về đạo Hiếu của Khổng Tử những 8 thế kỷ. Xin mời khám phá vài điều thú vị (trong văn minh Do Thái - Kitô giáo):
+ Điều răn thứ tư mà Thiên Chúa truyền dạy cho ngôn sứ Môisê - người anh hùng giải cứu dân Do Thái khỏi thân phận nô lệ cho Ai Cập - là: “Các ngươi hãy thảo kính cha mẹ, để được sống lâu trên đất mà Đức Chúa Trời ban cho các ngươi” (Sách Xuất hành 20:12). Sau ba điều răn 1, 2, 3 về bổn phận đối với Đức Chúa Trời, thì Điều răn thứ 4 - điều răn mở đầu cho các mối tương quan trong nhân loại, và do vậy hệ trọng nhứt giữa nhân loại với nhau - là HIẾU THẢO VỚI CHA MẸ! Những ai không thảo kính cha mẹ, thậm chí còn hành hạ cha mẹ, là những kẻ hỏng nhân cách tận nền tảng.
+ Người công bố bản Mười Điều Răn cho dân Do Thái là ngôn sứ Môisê, ông sống vào thế kỷ 14 trước Công nguyên, cách đây những 3400 năm. Trong khi đó, “đạo Hiếu” được giảng huấn trong Khổng giáo, đã chi phối sâu đậm văn hóa tinh thần của người Việt suốt ngàn năm Bắc thuộc rồi thêm ngàn năm tự chủ của các triều đại quân chủ của người Việt. Mà Khổng giáo do Khổng tử lập nên, ông sống vào thế kỷ 6 trước Công nguyên, cách đây hơn 2500 năm.
Như vậy, “Cựu Ước” (theo cách gọi của Kitô giáo, hoặc “Tanakh” theo cách gọi của Do Thái giáo) đã xiển dương bổn phận làm con đối với cha mẹ tiên tổ từ rất sớm, trong buổi bình minh của nhân loại; đã xuất hiện TRƯỚC ý thức về đạo Hiếu của Khổng giáo (lan rộng ở Tàu, Việt, Nhựt, Hàn) những 800 NĂM, vâng, 8 thế kỷ!
+ Kitô giáo, tiếp nối nền tảng hiếu nghĩa từ Do Thái giáo, luôn luôn rao giảng bổn phận đối với cha mẹ - vì, xin nhấn mạnh, đây là “đầu mối của việc làm người”. Do đó, khi đạo Công giáo được rao giảng tại nước Việt vào đầu thế kỷ 17, việc thờ kính tổ tiên cha mẹ - ngay từ thuở ban đầu - đã được các vị giáo sĩ (lúc bấy giờ là Dòng Tên) tôn trọng, giảng dạy cho giáo dân. Tín hữu Công giáo tưởng nhớ ông bà tổ tiên chẳng phải chỉ mỗi ngày giỗ trong năm, mà hằng ngày hoặc ít nhứt là mỗi tuần, trong kinh nguyện đều có phần cầu nguyện cho những người trong gia đình đã qua đời.
Giáo hội Công giáo khích lệ việc nguyện cầu, và sống hiếu nghĩa.
*
Tương quan giữa nhân loại với đấng Tạo hóa, qua Đức Giêsu Kitô, đã trở nên gần gũi, thân thuộc, trở thành tương quan giữa người con với Cha trên trời. Mà do vậy, luôn luôn gắn với tâm thức trông cậy, gắn với bổn phận hiếu nghĩa của người làm con. Trong hết thảy những lời cầu khẩn, những việc làm, Chúa Giêsu đều XIN VÂNG THEO Ý CHA. Ngay cả những khổ đau, những chén đắng cuộc đời - như trong Kinh Lạy Cha mà Chúa Giêsu giảng dạy - là mong mỏi được cất khỏi đời người; dù vậy vẫn không chạy trốn đau khổ mà can trường đón nhận, để “xin đừng làm theo ý con mà làm theo ý Cha”.
Nguyễn Chương
Bình luận