Nhà thờ Ðức Bà Paris, cửa lại mở: Lời hứa 5 năm, cuộc hẹn 2024

LTS: 15.4.2019, người Pháp sững sờ chứng kiến khói lửa ngùn ngụt bốc lên từ nhà thờ Ðức Bà Paris. Ðã có lúc, nước Pháp tưởng chừng sẽ mất vĩnh viễn “quốc bảo”, cánh cửa ngôi thánh đường sẽ mãi mãi khép lại cùng với gần 900 năm lịch sử… Nhưng “Notre Dame” đã đứng vững, sau 5 năm trùng tu và xây dựng lại, ngày 7.12, cửa lại mở. Qua chuyên đề đặc biệt, Báo Công giáo và Dân tộc cùng bạn đọc nhìn lại những ngày tháng, từng cánh cửa đã dần được mở ra ở nhà thờ Ðức Bà Paris, và mang đến “một dấu chỉ tuyệt vời của niềm hy vọng, khi mà nơi ngỡ sắp phải tử biệt đã hồi sinh, điều tưởng chừng như không thể, đã thành có thể”, như Ðức ông Olivier Ribadeau Dumas, Quản đốc nhà thờ Chánh tòa Paris, nhận xét.

LỜI HỨA 5 NĂM, CUỘC HẸN 2024

Ðến tận bây giờ, vẫn không ai biết được vì sao và dựa trên cơ sở nào mà ngày 16.4.2019, chỉ một ngày sau vụ hỏa hoạn kinh hoàng, Tổng thống Pháp Emmanuel Macron đã tuyên bố “chúng ta sẽ xây dựng lại nhà thờ Ðức Bà Paris còn đẹp hơn nữa. Và tôi muốn công trình hoàn thành trong 5 năm”. Một lời hứa, nhưng không khác gì lời khẳng định, mà rất nhiều người vào thời điểm đó đã cho là hoang đường…

19g45, gần một tiếng sau khi lửa bốc lên ở ngôi thánh đường, tháp Mũi Tên đổ sụp, cùng với thánh giá và con gà bằng đồng đang lưu giữ những thánh tích quý giá ở đỉnh tháp. Cấu trúc cao 93m này, điểm nhấn quan trọng của nhà thờ Đức Bà Paris, rơi vào họng lửa hung hãn trong ánh mắt kinh hoàng của rất đông dân chúng đứng dọc theo bờ sông Seine. Với người dân thủ đô Pháp, Notre Dame là nhịp sống và hơi thở, là quá khứ và hiện tại, là kỷ niệm và sẽ là một mảnh ghép của tương lai. Mảnh ghép ấy đang oằn mình trong khói lửa. Chứng kiến tháp Mũi Tên từ từ rơi xuống, họ chết lặng. Nước Pháp có nhiều nhà thờ Đức Bà - Notre Dame, và thường trong tên gọi luôn kèm với địa danh để có thể phân biệt. Chỉ riêng ngôi nhà thờ Chánh tòa của Tổng Giáo phận Paris thì chỉ cần nói “Notre Dame” là người Pháp đã hiểu, nhà thờ Đức Bà của Paris và cũng là “của chúng ta” - “notre”.

Xe cứu hỏa từ khắp vùng Paris - Île de France đổ dồn về đảo Cité, nơi tọa lạc ngôi thánh đường. Lúc cao điểm, mỗi phút, tổng lượng nước phun vào lên đến 30.000 lít. Lực lượng cứu hỏa căng mình dập lửa. Khi xác định rằng phần mái nhà không thể bảo toàn, Sở Cứu hỏa Paris (BSPP) dồn lực vào bảo vệ hai tòa tháp Nam - Bắc ở mặt tiền của thánh đường. Tổng thống, Thủ tướng Pháp, Thị trưởng Paris… đã có mặt cạnh Đức cha Michel Aupetit, khi ấy là Tổng Giám mục Paris. Lửa lan gần đến tháp Bắc, sự tồn vong của Notre Dame chỉ còn tính bằng phút. Ðức ông Patrick Chauvet, lúc đó là Quản đốc nhà thờ Chánh tòa, kể lại trên Đài Truyền hình TF1: “Tướng Jean-Claude Gallet, Giám đốc BSPP, nói với tôi rằng nếu trong vòng 20 đến 25 phút mà không ngăn được lửa tấn công tháp Bắc thì tòa tháp sẽ sụp và kéo theo toàn bộ ngôi thánh đường”. Căng thẳng cực độ. Đức ông Chauvet chỉ dám thở phào khi tướng Gallet thông báo họ đã thành công.

Nhà thờ Đức Bà Paris đã tránh được điều tồi tệ nhất, nhưng khi nghe lời hứa chắc nịch phục dựng trong vòng 5 năm của Tổng thống Pháp, không ít người lập tức thốt lên “không thể nào!”. Nhìn gạch đá chất đống bên trong ngôi thánh đường, phần mái hư hại hoàn toàn, nhiều chuyên gia cho rằng phải cần đến hai thập niên mới hoàn tất việc xây sửa lại. Mối hoài nghi ngày càng lớn khi suốt nhiều tháng sau đó, Notre Dame vẫn chưa thực sự thoát khỏi nguy cơ bị đổ sập và mọi nỗ lực vẫn dồn vào việc gia cố cho ngôi thánh đường. Bất chấp tất cả, ông Macron vẫn kiên định với “lời hứa 5 năm” và cuộc hẹn nhà thờ Đức Bà Paris sẽ lại chào đón mọi người trong năm 2024. Ngay từ cuối tháng 4.2019, ông đã bổ nhiệm tướng Jean-Louis Georgelin, cựu Tổng Tham mưu trưởng Quân đội Pháp, làm chỉ huy công trình xây dựng lại nhà thờ. Áp dụng kỷ luật quân đội, ông Macron đã cho thấy quyết tâm rất cao. Khi tướng Georgelin đột ngột qua đời trong một tai nạn lúc dã ngoại ở núi Valier vào tháng 8.2023 thì người thay thế ông cũng xuất thân từ quân đội - kỹ sư Philippe Jost, nguyên Phó Giám đốc Cơ quan Quân khí thuộc Bộ Quốc Phòng Pháp.

Hồi sinh

Ngày 29.11 vừa qua, vợ chồng ông Macron, Thị trưởng Paris Anne Hidalgo và một số đại diện của chính quyền đã cùng với Đức cha Laurent Ulrich, Tổng Giám mục Paris thăm Notre Dame. Đây là lần cuối Tổng thống Pháp đến công trường trước khi ngôi thánh đường chính thức mở cửa trở lại vào ngày 7.12. Chuyến thăm được chia thành nhiều chặng, ở mỗi chặng có người phụ trách chính việc tu sửa ở nơi đó giải thích cặn kẽ về công việc đã hoàn thành của họ. Vừa bước vào, từ cuối thánh đường nhìn lên cung thánh, ông Macron đã trầm trồ “tuyệt vời”. Chính ông, rạng sáng ngày 16.4.2019, là một trong những người đầu tiên ngoài lực lượng cứu hỏa tiến vào bên trong nhà thờ Đức Bà Paris khi việc dập lửa đã hoàn tất. Cùng một vị trí, đúng một góc nhìn, những đổ nát, hoang tàn, u tối giờ đây là một sảnh đường bừng sáng. Gian giữa của nhà thờ Đức Bà Paris với những vòm cao vút được xây dựng lại, đã thể hiện trọn vẹn vẻ tuyệt mỹ của một công trình bậc nhất về kiến trúc Gothic.

Sau cơn hỏa hoạn, những tác phẩm nghệ thuật và các cấu trúc còn nguyên vẹn của ngôi thánh đường đã được làm vệ sinh toàn bộ. Rũ sạch lớp khói bụi tích tụ từ hàng thế kỷ, từng góc nhỏ của nhà thờ được trả lại màu sắc ban đầu mà lâu nay không còn được thấy vì bị phủ lên lớp màu của thời gian. Các vách tường và phần vòm từng có lúc được quét vôi vào thời Trung Cổ, nhưng trong đợt đại trùng tu vào thế kỷ XIX, kiến trúc sư Viollet-le-Duc đã không cho sơn phết lại. Và lần này, 40.000m2 tường đã được làm sạch để tìm lại màu trắng ngà ban đầu của đá. Công trình phục dựng đã mở ra cánh cửa quá khứ và trả lại cho nhà thờ Đức Bà Paris những nét đẹp nguyên sơ.

Toàn bộ phần nền của ngôi thánh đường đã được lát lại bằng đá cẩm thạch. Bà Olivia Salaün, người phụ trách hạng mục này cho biết: “Đây là công trình lớn nhất từ trước đến nay mà tôi từng tham gia. Chỉ cần nghĩ đến việc nền nhà thờ này sắp tới sẽ có hàng triệu tín hữu, du khách đặt chân lên là tôi lại xúc động”. Tiến dần vào phía bên trong, đoàn của Tổng thống Pháp đã được giới thiệu giếng Rửa Tội và bàn thờ vừa được chế tác theo bản vẽ của nhà thiết kế Guillaume Bardet. Ở nhà nguyện nhỏ tại hành lang gần cung thánh, ông Macron đã chiêm ngưỡng hòm thánh tích mới do nghệ nhân Sylvain Dubuisson thiết kế, sẽ được dùng để bảo quản mão gai của Chúa Giêsu cùng một mẩu thánh giá và cây đinh của Cuộc Khổ Nạn. Những thánh tích vô cùng quan trọng này đã được cứu kịp thời khỏi cơn hỏa hoạn cách đây 5 năm. Nhà nguyện nằm ở điểm cực đông của nhà thờ Đức Bà Paris, tức vị trí gần Giêrusalem nhất của ngôi thánh đường. Hòm đựng thánh tích được làm từ gỗ thông tuyết, cũng là loại gỗ của thánh giá. Các thánh tích sẽ được đặt vào đây trong tuần lễ sau khi nhà thờ Đức Bà Paris mở cửa trở lại.

Sau khi leo lên khu vực khung mái đã được làm lại hoàn toàn bằng gỗ, với những kỹ thuật lắp dựng từ thời Trung Cổ như phần khung mái bị lửa thiêu rụi, ông Macron đã có cuộc gặp tại gian chính của nhà thờ với 1.200 người là những thợ thủ công, thợ xây dựng, nghệ nhân, kiến trúc sư, kỹ sư… đại diện cho tập thể đã tham gia vào công trình tái thiết Notre Dame. Tổng thống Pháp bày tỏ: “Than đen đã hóa thành nghệ thuật. Các bạn đã giữ lời hứa xây lại Notre Dame trong vòng 5 năm, và đây là niềm tự hào vô hạn cho toàn thể quốc gia. Tôi vô cùng cảm ơn các bạn. Nước Pháp vô cùng cảm ơn các bạn”. Ông Macron nhắc đến từng ngành nghề đã góp sức vào công trình chung, và nhấn mạnh: “Tại đây, chúng ta đã lắp giàn giáo lớn nhất châu Âu, như một cái kén trên cao của Paris, và từ kén này, tháp Mũi Tên mới đã được hình thành”. Ngọn tháp được xây lại hoàn toàn theo đúng thiết kế của kiến trúc sư Viollet-le-Duc. “Chúng ta chưa từng có một công trình xây dựng nào quy mô tương tự, các bạn đều đã tham gia vào công trình thế kỷ”, Tổng thống Pháp đúc kết.

Điều phối 250 công ty

Ông Macron đã giữ được lời hứa, và một trong những yếu tố quan trọng giúp “điều không thể trở thành có thể” lại chính là quyết định gây nhiều tranh cãi lúc đầu: chọn tướng Jean-Louis Georgelin làm người đứng đầu Cơ quan Công vụ phụ trách “công trình thế kỷ”. Từ chỗ là nguyên nhân gây tranh cãi, ông Georgelin đã thực sự trở thành cầu nối giúp mọi mắt xích tưởng chừng như rất khác biệt trong công việc đã có thể khớp với nhau để vận hành một cách hòa hợp. Với kinh nghiệm “điều binh khiển tướng” các quân chủng của Pháp khi còn là Tổng Tham mưu trưởng Quân đội, ông đã điều phối để 250 công ty tham gia công trình làm việc nhịp nhàng với nhau, đồng thời giúp cho các cơ quan, tổ chức, của chính phủ và tôn giáo “cùng nhìn về một hướng”, từ Tổng Giáo phận Paris đến Bộ Văn hóa Pháp, Tòa Thị chính Paris, Sở Cảnh sát… Vẫn giữ phong thái cứng rắn, thẳng thắn của nhà binh khi làm việc, nhưng tướng Georgelin chỉ nói về vai trò của mình một cách giản dị: “Tôn chỉ của tôi là làm cho mọi người cùng góp sức vì một mục đích chung, là trả lại nhà thờ Chánh tòa cho đời”.

Tôn chỉ này của vị cựu Tổng Tham mưu trưởng Quân đội đã được tiếp nối trọn vẹn bởi người kế nhiệm, kỹ sư Philippe Jost. Ông Jost là “cánh tay mặt” của tướng Georgelin ở công trình xây dựng lại nhà thờ Đức Bà Paris ngay từ những tháng ngày đầu tiên. Vị kỹ sư xuất thân từ Bách Khoa Paris, ngôi trường danh tiếng bậc nhất của Pháp, nhớ lại: “Tướng Georgelin luôn để tâm xây dựng tinh thần tập thể và đồng thời khơi dậy sự quyết tâm của từng cá nhân. Tất cả đều tin rằng mình sẽ hoàn thành tốt nhiệm vụ, và đó là mấu chốt để thành công”.

Thay vì gọi những gói thầu lớn, chính phủ Pháp đã chia thành nhiều gói thầu nhỏ để có thể huy động được những tinh hoa của quốc gia cho công trình của Notre Dame. Ông Jost giải thích: “Các gói thầu lớn thì thường là những tập đoàn lớn trúng thầu. Trong khi đó, ở những ngành nghề thủ công, nghệ thuật thì thường tập trung những công ty vừa và nhỏ, thậm chí rất nhỏ”. Và kết quả là tướng Georgelin đã điều phối 250 công ty, phần lớn tham gia trực tiếp tại công trường, nhưng cũng có một số thì chế tác, sản xuất ở xưởng tại địa phương.

Kỹ sư Jost nhấn mạnh tầm quan trọng của việc gìn giữ những ngành nghề truyền thống: “Kinh nghiệm của tôi khi còn làm ở Cơ quan Quân khí là một quốc gia muốn giữ chủ quyền về công nghiệp quốc phòng thì phải có một nền công nghiệp chung vững mạnh. Tương tự như vậy, phục dựng nhà thờ Đức Bà Paris cùng lúc phải cần đến tài nghệ của nghệ nhân điêu khắc, thợ mộc, thợ đẽo đá và rất nhiều ngành khác. Nếu nước Pháp không bảo tồn tốt các ngành nghề truyền thống thì công trình này có lẽ sẽ khó mà thực hiện được đúng tiến độ. Kể từ thời kiến trúc sư Viollet-le-Duc, Pháp không xây tháp nào cao gần 100m như tháp Mũi Tên. Cũng từ 150 năm qua, nước Pháp không xây mái vòm bằng đá nào ở quy mô như của Notre Dame. Nhưng khi cần, vẫn còn nhiều người thợ, nghệ nhân có thể đảm nhận được những công việc này. Các nghề truyền thống thật sự là một di sản mà chúng tôi đã bảo tồn thành công, và có thể tự hào”.

Việc phục dựng nhà thờ Đức Bà Paris đã trải qua hai giai đoạn chính, từ sau cuộc hỏa hoạn cho đến mùa hè năm 2021 dành để gia cố chống sập, khi cấu trúc của ngôi thánh đường đã vững chắc thì các hạng mục về tu sửa, xây dựng mới được bắt đầu. Và dù là ở giai đoạn nào, hạng mục gì thì công trình này cũng là minh chứng rõ nét của sự đoàn kết và hòa hợp. Tại công trình, thợ, nghệ nhân, kỹ sư, kiến trúc sư cùng làm việc, có lúc lên đến 500 người có ngành nghề khác nhau, tôn giáo khác nhau… Cùng nhau, họ đã giữ được lời hứa để đến cuộc hẹn trong năm 2024 ở Notre Dame, cửa lại mở. 

 Thực hiện: Nguyễn Ngọc Lan Chi