Nơi đón nhận Ðức Tin hơn 400 năm trước nay vẫn là một thôn nhỏ bao quanh bởi những cánh đồng lúa yên bình. Gò Thị bây giờ thuộc thôn Xuân Phương, xã Phước Sơn, huyện Tuy Phước, tỉnh Bình Ðịnh, cách Qui Nhơn 20 cây số về phía Bắc. Dấu xưa minh chứng cho một thời kỳ hạt giống Tin Mừng được thử thách mãnh liệt, rồi vươn lên mạnh mẽ…,dường như vẫn còn đầy ắp nơi mảnh đất này…
1.
Với một lữ khách đến Gò Thị mang tâm thế “về nguồn”, sau khi đã đọc, đã nghe nhiều trong các thư tịch, tư liệu lịch sử Đức tin Công giáo ở giáo phận Qui Nhơn như tôi, vẫn không tránh được cảm giác choáng ngợp khi vừa đi vừa lần dò đối chiếu giữa các địa điểm, các dấu tích thực tế so với sách vở. Thú thật, sự ngồn ngộn và dài miên man của quá trình hun đúc và bảo vệ Đức tin của biết bao con người gắn với Gò Thị luôn là một nét riêng khó lẫn. Cuộc hành hương nơi mảnh đất chứng kiến bao nốt son này vì vậy cũng thật phong phú cung bậc cảm xúc.
Nhiều năm qua, Gò Thị được coi là trung tâm hành hương quan trọng của giáo phận Qui Nhơn. Trong vài cây số vuông đường làng, có vô số sự gắn kết với nhau giữa các điểm đến đáng ghi nhớ. Đầu tiên phải kể đến trung tâm của thôn nhỏ là ngôi thánh đường Gò Thị, nổi bật với tháp chuông vút cao mà đứng ở bất kỳ nơi đâu trong cánh đồng làng hoặc ở các ngõ ngách đan xen đều nhìn thấy. Nhà thờ chọn thánh Anrê Nguyễn Kim Thông - một ông trùm của giáo xứ tử đạo thời Tự Đức - làm bổn mạng. Cách nhà thờ về hướng Đông khoảng 400m có một khu đài tưởng niệm, nơi trong ngày xưa cũ, thánh Giám mục Stêphanô Cuénot Thể đặt Tòa Giám mục của giáo phận Đàng Trong, rồi Đông Đàng Trong. Rồi cũng từ nhà thờ xê dịch lối vài trăm thước đường chim bay là khu thổ mộ của gia tộc thánh Anrê Nguyễn Kim Thông, trong đó có mộ phần cũ của ngài (hiện đã được cải táng trong dịp lập hồ sơ phong Chân phước năm 1909, và đưa về đặt trong nhà nguyện Tòa Giám mục Qui Nhơn). Ngoài ra, Gò Thị còn có Nhà Mẹ của dòng Mến Thánh Giá Qui Nhơn sau khi được cải tổ, nay là Tập viện và có một cộng đoàn sinh hoạt…
Thật là quá nhiều di tích trên một miền đất chỉ rộng vài cây số vuông, xưa là vùng đất bồi ven đầm Thị Nại, nay nằm tròn trịa trong một xứ đạo miền quê.
Nhiều lần đến Gò Thị, được nhắc nhớ về cột mốc ban sơ, khi miền này là một trong những điểm đặt chân thuở mở đầu hành trình truyền giáo của các thừa sai ngoại quốc trên dải đất miền Trung (được ghi nhận vào những năm 1750), tôi vẫn thường thắc mắc về tương quan giữa đầm Thị Nại và Gò Thị. Nếu xem đầm đó là nơi thuyền bè cập bến để vào đất liền, thì tại sao lại có một Gò Thị nằm lọt thỏm giữa đất liền, cách đầm hiện tại nhiều cây số, được biết đến và đặt các cơ sở thời bấy giờ ? Lần này thì thắc mắc đó đã được cởi bỏ bởi một giáo dân Gò Thị - ông Bảy An - người sống ngay lối ra khu cánh đồng có khu mộ gia tộc thánh Anrê Thông. Ông kể xưa đầm rộng lớn, kéo dài đến giáp khu đất gò, do dòng sông Kôn bồi nên (có lẽ gò này lúc đó trồng nhiều cây thị nên dân gian gọi là Gò Thị), chính là xứ đạo ngày nay. Vì vậy các thừa sai dễ dàng rời thuyền bước lên bờ, đi tìm khu đất cao để đặt nền móng truyền giáo. Và giáo đoàn Gò Thị hình thành từ thuở ấy. Càng về sau, đất bồi vô tình “đẩy” đầm ra xa, nên mới có một Gò Thị nằm giữa những đồng lúa như hiện tại. Ông còn cho biết thêm, những cánh đồng thẳng tắp xung quanh nhà thờ như đang thấy, xưa kia đều của dòng họ thánh Thông, sau chia dần cho dân trong làng.
2.
Trở lại với “miền di sản Đức tin Gò Thị” - như cách gọi ví von của một nữ tu đi cùng tôi trong chuyến về đây. Nghe kể thời gian đầu, Gò Thị có khoảng 60 giáo dân. Đến năm 1850, theo báo cáo của thánh Giám mục Stêphanô Cuénot Thể, đã tăng lên 750 tín hữu. Từ năm 1839, Gò Thị được thánh nhân chọn làm nơi đặt Tòa Giám mục và ngài đã thường xuyên ở đó cho đến năm 1861.Trongcuốn sách xuất bản nhân Năm Thánh giáo phận Qui Nhơn dịp 400 năm Loan báo Tin Mừng (2017), phần thông tin về Gò Thị có đoạn viết: “Chính tại đây, Đức cha Stêphanô Cuénot Thể đã đặt Tòa Giám mục Đàng Trong và sau là Đông Đàng Trong. Đức cha ẩn trú ở Gò Thị 21 năm để điều hành, dẫn dắt giáo phận. Tòa Giám mục của Đức cha là một khuôn viên có hàng rào cây che kín, có xóm đạo bao quanh, rất dễ ẩn trú. Nhà ngài ở thì đơn sơ như tất cả mọi nhà của người dân, phía cửa sau có một lối đi giữa vườn, buổi sáng và buổi chiều ngài thường tản bộ trên lối đi đó để đọc kinh và đợi nhận thư từ các nơi gởi về. Trong vườn cũng có lối thoát kín đáo ăn thông ra cánh đồng để dùng khi lánh nạn. Khi có báo động, ngài trốn sang phước viện Mến Thánh Giá bên cạnh, hoặc được dẫn ra đồng, hoặc xuống đầm Thị Nại…”. Đọc đến đoạn miêu tả này, chỉ hình dung thôi, đã đủ thấy khó khăn của thời cuộc, và xúc động trước những 21 năm tháng hầm trú của Đức cha Cuénot Thể nơi Gò Thị để loan truyền Lời Chúa cho muôn dân.
Đường ngang lối dọc như những gì đã được cha ông kể lại và lưu truyền nhiều thế kỷ trước, ngày nay có thể cảm nhận được phần nào khi đi qua khu đất từng là nơi đặt Tòa Giám mục hầm trú và tập viện dòng Mến Thánh Giá. Tượng đài thánh Giám mục Thể có phần giản dị, khiêm tốn như cuộc đời ngài lựa chọn. Dù sau khi tử đạo, xác của ngài không được tìm thấy, nhưng danh tiếng và công lao của ngài với bao nhiêu là tài năng, sáng kiến… thì vẫn luôn được khắc ghi. Đất Gò Thị đã chứng kiến một Công nghị giáo phận vào 1841 với sự tham dự hầu hết các linh mục giáo phận Đàng Trong, giữa thời cấm cách. Vài giám mục cũng được tấn phong tại Gò Thị dưới thời Đức cha Cuénot Thể… Một tấm bia khắc tên các vị tham dự Công nghị Gò Thị nay được dựng ngay tượng đài Đức cha.
3.
Có thể nói, Gò Thị là miền “địa linh”, nên cũng dễ hiểu khi sinh ra nhiều “nhân kiệt”. Đây là quê hương của thánh Trùm cả Anrê Nguyễn Kim Thông, một cộng sự viên đắc lực của Đức cha Cuénot Thể. Thánh Anrê Thôngcộng tác lo việc giáo phận cho đến năm 1854 thì bị lưu đày vào Định Tường và mất ở đó ngày 15.7.1855.Năm 1857, con thánh Anrê Thông là cha Giuse Nguyễn Kim Thủ đã đưa hài cốt ngài về chôn cất ở quê nhà.
Giáo xứ Gò Thị vẫncòn ghi dấu lại nhiều chứng tích xưa. Khách hành hương có thể nhìn thấy phần nắp chiếc quan tài của thánh Anrê Nguyễn Kim Thông được đặt dưới đàikỷ niệmtrước nhà thờ. Hoặc viếng Đền thánh Thông được cung hiến năm 2000, đồng thời cũng là ngày cung hiến nhà thờ Gò Thị. Ngoài ra, khi đến nhà thờ Gò Thị còn dễ dàng đượcxem bảng câygia phả dòng họ thánh nhân do con cháu ngài tỉ mỉ ghi chép lại. Trong khối đá granit ở bàn thờ chính trong thánh đường đang lưu giữ một phần hài cốt của ngài. Tưởng cũng nên nhắc thêm một chút về khu mộ gia tộc thánh Anrê Thông, nơi còn hầm mộ trống và đài tưởng niệm ông thánh (như đã nói ở trên, mộ đã được cải táng). Đây là khu mộ khá đặc biệt, các nấm mộ hình mu rùa làm bằng các hợp chất kết dính kiểu mộ người Chăm xưa. Theo một số nghiên cứu và dựa vào những tài liệu ghi chép, cũng như các hàng chữ ghi trên bia mộ, loại hình mộ, chất liệu và lời kể của hậu duệ những chủ nhân các ngôi mộ cổ…, thì quần thể mộ này có niên đại khoảng nửasauthế kỷ XIX, được xem là quần thể mộ cổ của người theo đạo Công giáo lớn nhất tại Bình Định. Hằng năm, vào ngày lễ kính thánh Thông (15.7),đông đúccon cháu cùng giáo dân khắp nơi về tham dự.Nhiều năm trước, khi đến Gò Thị lần đầu, chúng tôi đã có dịp gặp gỡ một vài người cháu theo phả hệ khá gần ông thánh sinh sống tại quê nhà, nhưng lần này trở lại thì họ đã đi định cư xa. Dò hỏi nhiều nguồn, được biết hiện tại có hai nữ tu dòng Mến Thánh Giá Qui Nhơn, thuộc dòng dõi thánh Anrê Thông, là dì Lucia Nguyễn Thị Thanh Túy, và một nữ tu khác chúng tôi không biết tên. Ngoài Gò Thị còn có một số giáo xứ ở các giáo phận khác cũng có đông con cháu thánh Thông sinh sống, vẫn thường tổ chức lễ kỷ niệm nhớ về ông thánh. Dựa trên cuốn gia phả nhà thánh Thông thì đến 2006, dòng họ ngài có rất đông con cháu và nhiều người đang là linh mục, tu sĩ…
Đức cha Matthêô Nguyễn Văn Khôi từng chia sẻ mới đây: “Nhờdòng máu tử đạo của các tiền nhân, giáo xứ Gò Thị có một truyền thống đạo đức sâu xa. Và mặc dù điều kiện kinh tế vẫn còn nhiều khó khăn của miền quê nghèo, nhưng giáo dân rất siêng năng kinh lễ, tham gia các sinh hoạt giáo xứ và sống chan hòa tình làng nghĩa xóm. Đặc biệt, đây là nơi có nhiều ơn gọi tu trì nhất trong giáo phận. Từ trước đến nay, Gò Thị là quê hương của 3 giám mục, 40 linh mục triều, 7 linh mục dòng, 57 tu sĩ nam nữ, 16 Đại Chủng sinh hiện đang tu học tại Đại Chủng viện Sao Biển Nha Trang. Số giáo dân của giáo xứ hơn 3.000 người. Bản thân tôi cũng may mắn được sinh ra và lớn lên tại vùng đất này…”.
Ngoài ra, Gò Thị cũng là quê hương của hai vị Tôi tớ Chúa tử đạo, là linh mục Phaolô Châu và linh mục Giuse Nguyễn Kim Thủ, cùng hàng trăm tín hữu khác đã chịu chết vì bảo vệ Đức tin trong thời xa xưa.
MINH HẢI
Bình luận