Thiết kế dàn trang một tờ báo, tạp chí, nhìn qua chỉ như là việc sắp xếp bài vở, hình ảnh cho đầy trang báo. Thời làm sách báo chữ chì, người họa sĩ trình bày không khác gì người thợ thủ công mỹ nghệ, luôn theo sát nhà in để chỉnh sửa maquette khi chữ bài dư hoặc thiếu chừng 200 chữ cũng đủ vất vả rồi.
Phía sau trang báo, bên cạnh việc sắp đặt, trình bày bài vở đi cùng hình thức, họa sĩ thiết kế còn phải kết hợp hài hòa các yếu tố thị giác gồm những khoảng trống, cột chữ, kiểu chữ, hình ảnh minh họa, cùng quy tắc phân chia không gian tạo nên một hiệu ứng mỹ quan đầy ấn tượng, hấp dẫn bạn đọc. Và, tất cả là làm nổi bật nội dung cần truyền tải xen giữa một bố cục thẩm mỹ. Mỗi trang báo đẹp cũng là một bức tranh đồ họa, một mảng của mỹ thuật ứng dụng. Một họa sĩ sáng tác tranh không hẳn là một họa sĩ thiết kế đồ họa tài năng.
Công giáo và Dân tộc không phải là báo của đạo nhưng độc giả toàn là người Công giáo.
Hơn bốn thế kỷ trước, khi vào nước ta truyền đạo, các vị Thừa sai đã đem theo tranh thờ ảnh tượng đang lưu hành nơi quê nhà. Các tác phẩm này hầu hết theo phong cách thời Phục hưng châu Âu với các họa sĩ bậc thầy Michelangelo, Raphael, Caravaggio, rất gần gũi với lòng đạo đức bình dân và văn hóa Việt thời ấy.
Đến nay, cảm nhận về tranh tượng thờ - gọi chung là nghệ thuật thánh - cũng không khác gì lắm nơi người Công giáo. Công giáo và Dân tộc từ những số đầu tiên muốn giới thiệu cùng bạn đọc một hướng đi, một cái nhìn mới về Giáo hội sau Công đồng chung Vatican II. Đi cùng nội dung khá mới mẻ ấy, tranh ảnh đạo trên bản thiết kế không chỉ để minh họa, nghiêng về nghệ thuật, mà còn cùng bạn đọc tiếp cận những cách diễn tả mới của nghệ thuật thánh.
Suốt hàng trăm năm đạo Chúa vào Việt Nam, nghệ thuật thánh ở các nước Công giáo châu Âu đã có rất nhiều đổi mới trong tư duy cũng như cách thể hiện các nhân vật, sự tích Kinh Thánh, trong lúc giáo dân ta vẫn tôn kính loại ảnh tượng truyền thống xưa cũ - ảnh Chúa Giêsu, Mẹ Maria có trái tim lửa cháy trên ngực, ảnh Chịu nạn với nhiều vết máu thánh luôn được ưa chuộng. Bạn đọc Công giáo và Dân tộc xưa hay phản ứng, phê bình ảnh tượng theo phong cách mới, đời thường hoặc cách điệu, bóp méo hình họa. Tranh kính màu (trên cửa sổ nhà thờ) với ánh sáng huyền ảo đã đạt đến đỉnh cao công nghệ và mỹ nghệ cũng không được ưa thích lắm. Tranh thờ Icon, một dòng tranh thánh rất đặc sắc của Chính Thống giáo hàng ngàn năm nay, cũng vẫn còn xa lạ với cái nhìn của giáo dân mình.
Việc chọn ảnh làm bìa, minh họa nhiều khi không dễ dàng chút nào. Tôi còn nhớ bìa một số Giáng Sinh in hình Đức Mẹ bồng Chúa con theo phong cách tân cổ điển. Họa sĩ vẽ Mẹ Maria rất tinh tế với dáng vẻ một phụ nữ mới sinh con, mặt và bàn tay còn hơi sưng phù. Cổ áo Maria hơi trễ xuống lộ một phần ngực căng sữa. Nhìn tranh, bạn đọc rất dễ nhận biết nét thánh thiêng của mầu nhiệm Chúa làm người, vậy mà có thư gởi về tòa soạn phản ứng khá căng thẳng. Cha Tổng Biên tập lúc đó nói tôi viết trả lời. Tôi giải thích hội họa châu Âu thường diễn tả tư tưởng bằng ngôn ngữ hình thể. Hình tượng người đàn ông trung niên gần như khỏa thân cuồn cuộn cơ bắp cho thấy sức sống Phục Sinh mãnh liệt của Chúa Kitô đang bước ra khỏi mồ.
Không biết đến bao giờ giáo dân Việt Nam mới có thể chấp nhận khung cảnh truyền tin như thế này, mặc dù nếu Đức Maria sống vào thời công nghệ số ngày nay, buổi truyền tin sẽ diễn ra như vậy:
- Maria và sứ thần Gabriel trong bộ váy satin của các cô gái nhà giàu Bắc Mỹ. Phòng khách sang trọng, cổ điển, Maria ngồi trên thảm, mặt quay vào trong, tay che luồng ánh sáng chói lòa từ phía cửa sổ nơi Gabriel đang cung kính quỳ chào.
- Maria mặc áo kimônô, đôi chân trần bỏ lên ghế. Trên bàn chiếc iPhone14, tai nghe, cánh hạc giấy, bông hồng tươi, cặp kính thời trang gọng đen nằm lộn xộn bên cạnh dĩa hưa hấu đang ăn dở. Thiên thần Gabriel với đôi cánh sáng rực, ngồi trên thành ghế salon, váy trắng qua đầu gối, tay cầm cành huệ trắng. (họa tiết thường thấy trong các tranh truyền tin cổ điển). Ánh mắt thiên thần nhìn Maria như chờ đợi. Maria vẻ mặt đăm chiêu đang tìm câu trả lời sứ thần đưa tin...
Và còn nhiều bức họa truyền tin được thể hiện táo bạo hơn.
Ở đây, các họa sĩ không hề có ý bôi bác, xuyên tạc - mà qua ngôn ngữ hội họa - diễn tả niềm tin cùng những suy tư của con người ngày nay về câu chuyện mở đầu Tân Ước hơn 2.000 năm trước.
Những năm gần đây, khi thiết kế bìa sách đạo, tôi vẫn nhận được lời ghi chú “do trình độ bạn đọc xin chỉ sử dụng các hình kèm” (hầu hết là hình ảnh đạo có từ thời các Cố thừa sai - NV).
*
Một thời gian dài sau 1975, sách báo Công giáo nước ngoài gởi về rất hiếm hoi. Bù lại, thị trường sách báo Liên Xô nhập về đủ loại với giá thật rẻ, nhờ vậy tôi tìm được khá nhiều tranh ảnh Công giáo cũng như bên Chính Thống giáo Đông Âu.
Sau này Internet và các trang mạng ra đời hàng loạt giúp rất nhiều cho họa sĩ trình bày báo. Lại có AI bên cạnh, chỉ cần ra lệnh, các công cụ vẽ hình Chúa, các thánh trong nháy mắt đúng kiểu dáng, màu áo trang phục như yêu cầu. Thế nhưng, nếu không đủ kiến thức về mỹ thuật thiết kế, việc lạm dụng công nghệ hiện đại dễ gây hiệu ứng trái ngược.
Logo Công giáo và dân tộc
Đây là một trong rất ít tác phẩm đồ họa tôi ưng ý nhất và đã lấy đi khá nhiều công sức của tôi. Nhiều người đề nghị thêm chữ “và” hoặc dấu “&” giữa hai chữ C và D, tôi thấy không cần thiết vì sẽ phá đi bố cục tối giản rất ấn tượng. Hơn thế, Ban Biên tập, các vị hữu trách nhiều lần gợi ý là đến một lúc nào đó sẽ không còn và không cần chữ VÀ kia giữa Công giáo - Dân tộc.
Có thể nói, hình thức một trang báo hoàn chỉnh trong nghệ thuật thiết kế chính là đường dẫn thị giác, làm hấp dẫn thêm nội dung bài.
Hơn 40 năm làm việc, tôi may mắn được Ban Biên tập tạo nhiều điều thuận lợi. Đây là tiền đề giúp tôi xây dựng một phong cách thiết kế rất riêng, trang trọng nhưng không gò bó, nghệ thuật hiện đại mà vẫn giữ nét quen thuộc gần gũi với bạn đọc Công giáo.
Một thời gian ngắn sau khi Công giáo và Dân tộc có mặt trên thị trường, tôi thiết kế bố cục cho một số tạp chí đình đám bên ngoài, chuyên ngành thời trang, sân khấu... Một sự nghiệp vững chắc với chút tiếng tăm trong làng báo bắt đầu từ những trang báo nhỏ bé kia.
Cũng từ đây, hơn mười năm thiết kế trình bày đủ loại sách đạo với gần một ngàn tựa sách. Các trang báo, sách đạo đã như người bạn đồng hành, mở ra những cửa sổ mới cho tôi nhìn rõ hơn, gần hơn không chỉ chuyện đạo mà cả chuyện đời.
50 năm đi cùng Công giáo và Dân tộc qua bao chuyện buồn vui, ở một góc nhìn nào đó - những trang thiết kế đâu chỉ là chuyện nghề nghiệp.
Nguyễn Mạnh Hà
Bình luận