Khắc tinh của những căn bệnh nguy hiểm

Trong quá khứ, một số đại dịch đã gây nỗi kinh hoàng khắp thế giới. Nhờ sự tiến bộ của khoa học, các sáng kiến trong lĩnh vực y tế và sức khỏe cộng đồng, điển hình là sự ra đời của vắc xin, theo thời gian đã có thể chặn đứng đà lây lan của nhiều loại bệnh nguy hiểm.

Trong lúc các nền văn minh của loài người lớn mạnh, dịch bệnh truyền nhiễm theo đó cũng xuất hiện. Con người có khuynh hướng tập hợp thành những cộng đồng lớn và tiếp xúc gần động vật, thông thường trong điều kiện vệ sinh kém, vì thế cung cấp mảnh đất màu mỡ cho bệnh truyền nhiễm lan truyền. Các tuyến giao thương quốc tế cũng được thành lập, và từ đó mang mầm bệnh đi khắp nơi, tạo ra những đại dịch ở phạm vi toàn cầu.

Năm 2019, trước khi đại dịch Covid-19 xuất hiện, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) từng gọi sự do dự khi tiêm vắc xin là một trong 10 mối đe dọa lớn nhất đối với sức khỏe trên toàn thế giới. Mỗi năm, các chương trình tiêm chủng ước tính đã cứu được từ 4 đến 5 triệu mạng người. Những nỗ lực tiêm phòng trong quá khứ đã giúp nhân loại dập tắt không ít căn bệnh nguy hiểm cùng những dịch bệnh kinh hoàng.

Bệnh đậu mùa

Ðậu mùa là dịch bệnh ở châu Âu, châu Á và thế giới Ả Rập trong nhiều thế kỷ. Tỷ lệ tử vong là khoảng 30% và người khỏi bệnh suốt đời phải mang theo những vết sẹo. Tuy nhiên, xác suất tử vong ở Cựu thế giới không là gì nếu so sánh với cảnh tàn phá xảy ra cho các cộng đồng bản địa ở Tân thế giới vào thời điểm người châu Âu mang theo căn bệnh đậu mùa đến châu Mỹ trong thế kỷ 15. Cộng đồng thổ dân ở nơi ngày nay là Mexico và Mỹ không hề có miễn dịch tự nhiên trước siêu vi gây bệnh đậu mùa.

“Chưa từng có đợt thảm sát nào trong lịch sử loài người có thể so sánh với những gì diễn ra ở châu Mỹ. Ước tính 90 đến 95% dân bản xứ bị quét sạch trong vòng một thế kỷ, tương đương hàng chục triệu người”, theo giáo sư Mockaitis. Sử gia người Mỹ này cho biết thổ dân ở Mexico từ 11 triệu người trước khi di dân từ châu Âu đến đã giảm xuống còn một triệu người sau đó.

Nhiều thế kỷ sau, đậu mùa trở thành đại dịch đầu tiên bị chấm dứt bằng việc chủng ngừa, khởi đầu nhờ công của một bác sĩ người Anh tên Edward Jenner vào cuối thế kỷ 18. Và nhờ việc tiêm vắc xin ngày càng phổ biến, đến năm 1980, WHO tuyên bố con người đã xóa sổ thành công đậu mùa trên bề mặt địa cầu.

Sốt bại liệt, sát nhân thầm lặng

Nửa đầu thế kỷ 20, khi đậu mùa bắt đầu biến mất nhờ vắc xin, sốt bại liệt đã trở thành căn bệnh gây sợ hãi nhiều nhất ở những quốc gia giàu nguồn lực. Tiểu thuyết Nemesis của tác giả Philip Roth (Mỹ) mô tả lại chi tiết cảnh tượng mọi nhà kinh hoàng trước sự tấn công của sốt bại liệt ở TP Newark (bang New Jersey) năm 1944. Người chết, người bị liệt vì căn bệnh này.

Những nước như Mỹ trông chờ vắc xin trong nỗi tuyệt vọng. Hai nhà siêu vi trùng học gốc Do Thái Albert Sabin và Jonas Salk đã chạy đua điều chế vắc xin ngừa sốt bại liệu đầu tiên cho thế giới. Năm 1954, vắc xin của nhà nghiên cứu Salk đã sẵn sàng cho cuộc thử nghiệm lâm sàng quy mô. Các gia đình đăng ký tiêm cho con cái, và kết quả nghiên cứu đã chứng minh vắc xin thành công trong việc ngăn ngừa sốt bại liệt. Năm 1955, vắc xin ngừa sốt bại liệt đã có mặt trên thế giới. Ðến năm 1994, khu vực Tây Bán Cầu tuyên bố loại bỏ hoàn toàn căn bệnh này nhờ vào vắc xin.

Lao phổi, dịch bệnh bị lãng quên

Tháng 7.2021 đánh dấu kỷ niệm 100 năm kể từ khi thế giới chứng kiến mũi tiêm vắc xin ngừa lao đầu tiên. Năm 1921, một em bé người Pháp đã trở thành đối tượng đầu tiên được tiêm vắc xin ngừa bệnh lao, sau khi mẹ bé qua đời vì căn bệnh này. Vắc xin có tên Bacille Calmette-Guérin (BCG), được phát triển trong 13 năm (từ 1908-1921). Nó cũng là vắc xin duy nhất hiện được phê chuẩn để ngừa lao. Mỗi năm, hơn 100 triệu trẻ sơ sinh được tiêm mũi vắc xin này, chủ yếu tại các quốc gia đang phát triển, và đã cứu sống hàng chục ngàn trẻ em.

Nếu không có vắc xin, thiệt hại về nhân mạng do bệnh lao phổi trên thế giới ắt hẳn cao hơn nhiều, dù hiện nay, đã có phác đồ điều trị lao rất hiệu quả. Ước tính căn bệnh này đã cướp đi mạng sống của khoảng 1 tỉ người trong 200 năm qua, bao gồm 1,4 triệu người trong năm 2019. Tuy nhiên, hiệu lực vắc xin bị yếu đi theo độ tuổi và hiện chưa có vắc xin có thể ngăn chặn bệnh lao ở độ tuổi trưởng thành. Trong vài thập niên gần đây, chỉ có khoảng 15 ứng viên vắc xin bước vào giai đoạn thử nghiệm lâm sàng.

Thập niên 1960 chứng kiến sự ra đời của các vắc xin dành cho trẻ em, nhằm đối phó bệnh sởi, quai bị và rubella. Năm 1963, vắc xin sởi được phát triển, và đến cuối thập niên 1960, các nhà nghiên cứu đã tìm ra vắc xin ngừa bệnh quai bị (1967) và rubella (1969). Ðến năm 1971, nhà siêu vi trùng học người Mỹ Maurice Hilleman đã thành công khi phối hợp 3 loại vắc xin trên thành một loại duy nhất là MMR.Chủng ngừa cho trẻ em

Tổng cộng tiến sĩ Hilleman và đội ngũ của ông đã phát triển đến 8 trong 14 vắc xin hiện khuyên dùng cho trẻ em, trong đó có vắc xin ngừa sởi, quai bị, viêm gan siêu vi A, B, viêm màng não, thủy đậu, viêm phổi. WHO ước tính chỉ tính riêng vắc xin sởi cũng đã ngăn chặn 20,3 triệu cái chết trong giai đoạn 2000 đến 2015 trên toàn thế giới.