Nam âm (Quốc âm) lang thang gần ngàn năm

LTS:Ghi nhận các dữ kiện lịch sử theo dòng chảy thời gian sẽ giúp chúng ta tránh khỏi những ngộ nhận không đáng có về chữ Quốc ngữ. Và, quan trọng hơn nữa là hiểu đúng GIÁ TRỊ của chữ Quốc ngữ. Chẳng phải ngẫu nhiên mà phong trào Ðông Kinh Nghĩa Thục đầu thế kỷ 20 gọi “Chữ Quốc ngữ là hồn trong nước”. Dầu vậy, đã có những người nhầm lẫn giữa công năng của chữ Quốc ngữ với giá trị của nó, nên đôi khi chưa có sự trân trọng đủ. Bắt đầu từ số này, CGvDT sẽ khởi đăng loạt bài “Chữ Quốc ngữ và tiếng Việt”, mục đích để góp thêm một góc nhìn trong việc tìm về với kho tàng di sản Nam âm (“quốc âm”).

Xin trân trọng giới thiệu cùng quý bạn đọc.

Hẳn nhiều người sẽ giật mình khi tôi dùng cụm chữ “lang thang”, “đứng ngoài lề” dành cho tiếng Việt yêu quý của chúng ta. Những ghi chú nêu ra sẽ gây bất ngờ ít nhiều đối với nhận thức phổ thông trong xã hội (ngoại trừ những nhà nghiên cứu ngôn ngữ học). Đây cũng là dịp để chúng ta khám phá khác đi, nhìn khác đi, qua đó, “mình mới lại là mình”!

Phân biệt đôi chút: “tiếng” là âm, tiếng nói; “chữ” là vỏ văn tự để chứa lấy tiếng nói. “Tiếng” đóng vai trò người chủ, còn “chữ” ví như căn nhà để người chủ cư ngụ. Căn nhà có thể không xài nữa, dời đổi sang nhà khác, nhưng người chủ thì vẫn còn.

1.

Nguyễn Trường Tộ gọi là Quốc âm, còn vua Thành Thái gọi là Nam âm - tiếng nói của người nước Nam ¹.

Có một cách định danh thường gọi là “âm thuần Việt”, kỳ thực, “thuần” dễ gợi ra một khái niệm bất động trong khi ngôn ngữ luôn luôn có sự giao thoa, tiếp biến. Theo dòng lịch sử, kho tàng tiếng Việt ngoại Hán tự (nằm bên ngoài âm Hán - Việt) còn có những cuộc tiếp biến ngôn ngữ với các tộc người bản địa (H’Mông, Thái, Mường, Chăm, Khmer…) dẫn đến hàng loạt biến âm phong phú, đều nằm trong tiếng nói của người nước Nam, ngoại - Hán - tự, ngày càng dồi dào! Gọi chung là Nam âm.

Nam âm đã phải lang thang bên ngoài văn tự chính thức (Hán tự), lang thang suốt gần ngàn năm dưới các triều Ngô, Đinh, Tiền Lê, Lý, Trần, Hậu Lê, Nguyễn (tính từ năm 938 khởi lập nhà Ngô cho tới năm 1919, thời điểm chấm dứt việc học chữ Hán đại trà)! Sau đây là vài thí dụ:

Người Việt nói với nhau bằng Nam âm (quốc âm) trong đời sống hàng ngày: “vợ chồng” nhưng khi giở Hán tự thì chỉ có 夫 妻 và đọc là “phu thê” (theo âm Hán - Việt). Chúng ta nói “trăm năm”, nhưng chớ hề tìm thấy chữ nào trong Hán tự mà khi phát âm bật thành tiếng “trăm năm”, chỉ có 百 年 và phải đọc là “bách niên” (âm Hán - Việt). Cũng vậy, trong đời sống thường nhựt, ta gọi “hôm nay” nhưng khi nhìn vô văn tự thông dụng của triều đình nước Việt (là Hán tự), có tìm đỏ con mắt cũng không ra con chữ nào đọc thành “hôm nay”, mà chỉ là 今 天 “kim nhật” đọc theo âm Hán - Việt ² mà thôi. Tương tự, gọi “Mẹ ơi”, tiếng kêu “Mẹ” đáng yêu hết sức, vậy mà... nhìn vô hệ thống Hán tự đố tìm đâu ra cái chữ nào bật ra tiếng gọi “Mẹ”, chỉ có 母 đọc theo âm Hán - Việt là “Mẫu” thôi. Rồi, muốn kêu “ăn cơm”, nhưng nhìn vô chữ Hán chỉ thấy 食 飯 đọc theo âm Hán - Việt là “thực phạn”.

Vua quan nước mình trong triều, xướng chiếu chỉ, nói chung là văn bản hành chánh đủ thứ, toàn âm Hán - Việt nghe rổn rảng. Tới lúc bãi triều, đói bụng, chạy về nhà, bực đại quan gặp mẹ già nói ngay: “Mẹ ơi, con đói bụng, cho con ăn cơm”, chẳng ai đi nói “mẫu”, đi nói “thực phạn” hết! Đại quan, thầy đồ nếu quen miệng nói “thực phạn”, thì sau đó họ phải dịch ra... quốc âm (Nam âm) là “ăn cơm” cho người trong nước hiểu.

2.

Danh nhân Nguyễn Trường Tộ (1830-1871) trong bản điều trần về Quốc âm (Nam âm) gởi cho vua Tự Đức, ông thẳng thắn: “Nếu một người nói ra một câu, sau đó lại phải dịch ra, tức là một người nước khác mất rồi! Một nước Nam ta mà có hai thứ âm thoại, chẳng hóa ra một nước mà ngăn ra hai thứ người hay sao? Những người thông minh ở nước ta, đua nhau học chữ Tàu (Hán tự), hao công đèn sách, cặm cụi suốt năm. Nhưng đem tiếng ấy (đọc theo âm Hán - Việt) nói với người Tàu, họ không thể hiểu, mà nói với dân mình thì dân cũng chẳng hiểu”.

Thiệt là oái oăm!

Dẫn tiếp lời của Nguyễn Trường Tộ: “Hai chữ 食 飯 sao không đọc là “ăn cơm”, mà cứ phải giữ cách đọc “thực phạn”, không lẽ “thực phạn” thì quý hơn “ăn cơm”? Nếu ta mượn chữ Hán mà đọc ra tiếng ta (Nam âm) thì khi một người đọc ra, mọi người đều có thể hiểu được”.

Ông muốn nói đến nhu cầu khẩn thiết đưa quốc âm (Nam âm) vô trong văn tự, đừng để vất vưởng bên lề! Bởi vì quốc âm là cái hồn thổi vô trong cái vỏ chữ viết để làm cho ngôn ngữ trở nên sống động.

3.

Hán tự áp dụng trên nước Việt qua các triều đại của chính người Việt nhưng không tài nào chứa được cho bằng hết Quốc âm (Nam âm), nên lắm lúc giống như cái xác không hồn. Thành thử bằng mọi giá phải có được một hệ thống chữ viết chứa được Nam âm. Do đó, có chữ Nôm - mượn từ chữ Hán để cấu trúc lại, mặc dù khá rắc rối và phức tạp, nhưng nên nhìn thấy đây là một nỗ lực để Nam âm không bị ruồng rẫy ngay trên quê hương. Nếu trong chữ Hán chỉ có “Mẫu” 母, thì trong chữ Nôm khi viết 媄 chúng ta đọc là “Mẹ”, đúng vậy, tiếng gọi “Mẹ” của người Việt chúng ta đã được ghi lại hẳn hoi bằng văn tự. Cũng vậy, thay vì “thực phạn” 食 飯 (chữ Hán), chúng ta viết bằng chữ Nôm ? ? đọc là “ăn cơm”, nghe rõ rành bằng quốc âm (Nam âm)! Khi bạn nhìn thấy dòng chữ này trong Truyện Kiều của Nguyễn Du: ? ? ? ? ? 嗟 , người không học thì nhìn vô mặt chữ bù trất nhưng hãy nghe đọc lên câu thơ này: “Trăm năm trong cõi người ta”, là hiểu ngay, bởi vì đó là chữ Nôm chứa Nam âm (chớ không phải âm Hán - Việt).

Các bậc ưu thời mẫn thế đều canh cánh bên lòng trách nhiệm tôn vinh chữ Nôm gắn liền với quốc âm. Tỷ dụ như Nguyễn Trãi viết Quốc âm thi tập toàn những bài thơ viết bằng chữ Nôm, tức là đọc lên nghe ra Nam âm, không phải âm Hán - Việt, khi một người đọc lên thì mọi người đều hiểu.

4.

Nhưng,chữ Nôm được viết trong các chiếu chỉ, sắc lệnh này kia của triều đình chỉ vào đời Hồ Quý Ly, Quang Trung hoặc vua Tự Đức có lòng quan tâm đến chữ Nôm... Quá ngắn ngủi, hệt như một cái chớp mắt, giữa cơn ngủ dài về mặt chữ viết suốt biết bao nhiêu triều đại nối nhau dài đăng đẳng! Chữ Nôm không được thừa nhận trong hệ thống chánh trị của nước Việt thời đó. Cũng có nghĩa là Nam âm bị ruồng rẫy trong sinh hoạt quyền bính chánh trị và học thuật. Quốc âm chỉ được phép có mặt bên lũy tre làng, bên bờ ao cái giếng, có mặt ngoài ruộng đồng, nằm trong thơ văn, ca dao…, chớ không được bén mảng vô trong triều đình, nơi đó khi đọc chiếu chỉ sắc lệnh toàn âm Hán - Việt. Nỗi lòng yêu mến quốc âm (Nam âm) của Nguyễn Trãi, Nguyễn Du, Nguyễn Trường Tộ... rốt cuộc hệt như tiếng vọng đến khản giọng giữa đồng trống mênh mông.

Tóm lại, Nam âm của chúng ta đã phải lang thang trong gần một ngàn năm - xin nhấn mạnh - trong khoảng hơn chín thế kỷ của một nước Việt đã độc lập rồi, vậy mới oái oăm! Chữ Nôm chứa được Nam âm thì bị ruồng rẫy.

Vậy, Nam âm (Quốc âm) biết tìm đâu ra một hệ thống chữ viết khác để trú ngụ - mà hệ thống chữ viết đó cần được sử dụng trên mọi lãnh vực từ quyền bính chánh trị, quản trị hành chánh cho tới văn chương?

(còn nữa)

Nguyễn Chương

_________________________________________

¹ Bài Vua Thành Thái ban hành sắc lệnh khuyến khích học chữ Quốc ngữ, sẽ được trình bày trong Chuyên mục này.

² Âm Hán-Việt, theo một giả thuyết của khá nhiều người trong giới nghiên cứu ngôn ngữ học, là cách đọc chữ Hán vào thời nhà Đường. Bên Trung Hoa, trải qua nhiều triều đại, âm Hán biến đổi nhiều, đọc khác đi. Trong khi đó, sĩ phu bên đất Việt giữ lại cách đọc âm Hán cũ đời Đường, và gọi là âm Hán-Việt (vì bên Trung Hoa không đọc âm Hán theo cách này).