NHƯ HOA NỞ MUỘN

1. Trong Nhóm Mười Hai, Thánh tông đồ Tôma dường như có “lý lịch trích ngang” rất đỗi sơ sài. Chẳng hạn, Phúc Âm theo các Thánh Mátthêu (10:3), Máccô (3:18), và Luca (6:15) chỉ nhắc vỏn vẹn tên ngài: Tôma. Riêng Thánh Gioan có ba lần (11:16; 20:24; 21:2) cung cấp thêm một chi tiết nhỏ, rằng tông đồ Tôma còn được “gọi là Điđymô” mà theo tiếng Hy Lạp có nghĩa là sinh đôi, song sinh. Bởi thế, người Xyria gọi ngài là “Giuđa Song Sinh”. Ngoài ra, Phúc Âm không cho biết quê quán, nghề nghiệp, và trường hợp nào ngài được Đức Giêsu chọn làm môn đệ. Sau này, các học giả khảo cứu và bổ túc rằng tông đồ Tôma có thể chào đời tại Ga-li-lê và tử đạo năm 53 tại Madras, Ấn Độ (theo Britannica Encyclopedia, mục từ St. Thomas).

2. Về tính cách của tông đồ Tôma, có người bảo ngài can đảm, hết lòng kính ái Thầy Giêsu, sẵn sàng chết cùng Thầy cho trọn tình sư đệ thủy chung. Đó là người ta căn cứ vào Phúc Âm theo Thánh Gioan (11:7-8):

Người [Đức Giêsu] nói với các môn đệ: “Nào chúng ta cùng trở lại miền Giuđê!” Các môn đệ nói: “Thưa Thầy, mới đây người Do Thái tìm cách ném đá Thầy, mà Thầy lại còn đến đó sao?”

Mặc dù các môn đệ cản, Đức Giêsu vẫn bảo mọi người lên đường (11:15). Thế thì tông đồ Tôma liền nói với các bạn đồng môn (11:16): “Cả chúng ta nữa, chúng ta cũng đi để cùng chết với Thầy” [i].

Tôi nghĩ, tông đồ Tôma còn là người rất chơn chất, chẳng hề ngại bị chê là tối dạ, nên hễ Thầy nói mà ngài không hiểu thì hỏi ngay. Chẳng hạn, trong bữa tiệc ly (Gioan 14:3-5), Đức Giêsu dặn dò những lời tâm huyết: “Nếu Thầy đi dọn chỗ cho anh em, thì Thầy lại đến và đem anh em về với Thầy, để Thầy ở đâu, anh em cũng ở đó. Và Thầy đi đâu, thì anh em biết đường rồi.” Nghe vậy, ngài Tôma liền buột miệng hỏi: “Thưa Thầy, chúng con không biết Thầy đi đâu, làm sao biết được đường?”

Câu hỏi của ngài Tôma khiến tôi liên tưởng tới Đức Phật Thích Ca. Trong bốn mươi lăm (hay bốn mươi chín) năm dạy đạo [ii] từ chốn kinh thành hoa lệ tới nơi sơn lâm xa khuất, cứ mỗi lần học trò nêu một câu hỏi thì lại là duyên lành (good opportunity) để Đức Phật thuyết một bộ kinh. Cũng vậy, khi xưa nhờ có ngài Tôma hỏi như thế cho nên ngày nay chúng ta mới được phúc để học hỏi và suy niệm mãi về câu trả lời của Thầy Giêsu (Gioan 14:6): “Chính Thầy là con đường, là sự thật và là sự sống. Không ai có thể đến với Chúa Cha mà không qua Thầy”.

3. Người mới học tiếng Anh mà không rành Phúc Âm sẽ dễ lúng túng khi gặp cụm từ “a doubting Thomas”, hay “a doubting thomas”. Người Anh lắm khi không viết hoa thomas vì xem đây là một điển cố, cũng giống như người Việt mình thay vì bảo “Đại gia ấy là người tài trợ cho đội bóng.” thì có thể nói “Đại gia ấy là mạnh thường quân (Mạnh Thường Quân) của đội bóng” [iii].

Vâng, một người Anh có thể nói: I never want to be a doubting thomas, but what proves your accusations of their bribery? (Tôi chẳng đời nào muốn làm một Tôma đa nghi, nhưng cái gì chứng minh lời anh buộc tội họ đút lót, hối lộ?)

Như thế, người ấy đã dùng điển cố a doubting Thomas (một Tôma đa nghi) có nguồn gốc từ Phúc Âm, thuật lại sự kiện Đức Giêsu phục sinh và hiện ra cho các môn đệ thấy trong lúc ngài Tôma vắng mặt. Thánh Gioan chép:

Vào chiều ngày ấy, ngày thứ nhất trong tuần, nơi các môn đệ ở, các cửa đều đóng kín, vì các ông sợ người Do Thái. Đức Giêsu đến, đứng giữa các ông và nói: “Bình an cho anh em.” Nói xong, Người cho các ông xem tay và cạnh sườn. Các môn đệ vui mừng vì được thấy Chúa. (20:19-20)

Một người trong Nhóm Mười Hai, tên là Tôma, cũng gọi là Đi-đy-mô, không ở với các ông khi Đức Giêsu đến. Các môn đệ khác nói với ông: “Chúng tôi đã được thấy Chúa.” Ông Tôma đáp: “Nếu tôi không thấy dấu đinh ở tay Người, nếu tôi không xỏ ngón tay vào lỗ đinh và không đặt bàn tay vào cạnh sườn Người, tôi chẳng có tin.” Tám ngày sau, các môn đệ Đức Giêsu lại có mặt trong nhà, có cả ông Tôma ở đó với các ông. Các cửa đều đóng kín. Đức Giêsu đến, đứng giữa các ông và nói: “Bình an cho anh em.” Rồi Người bảo ông Tôma: “Đặt ngón tay vào đây, và hãy nhìn xem tay Thầy. Đưa tay ra mà đặt vào cạnh sườn Thầy. Đừng cứng lòng nữa, nhưng hãy tin.” Ông Tôma thưa Người: “Lạy Chúa của con, lạy Thiên Chúa của con.” Đức Giêsu bảo: “Vì đã thấy Thầy, nên anh tin. Phúc thay những người không thấy mà tin.” (20:24-29)

Lấy cảm hứng từ hai đoạn Phúc Âm dẫn trên, họa sĩ Ý Caravaggio (1571-1610) vào khoảng năm 1601-1602 đã vẽ bức tranh Tính Đa Nghi Của Thánh Tôma (The Incredulity of Saint Thomas), sơn dầu trên bố.

Nhờ ngài Tôma đa nghi mà chúng ta có được lời Chúa dạy: “Phúc thay những người không thấy mà tin.” Lời dạy này ảnh hưởng sâu rộng trong xã hội và đã trở thành một “danh ngôn” có thể áp dụng cho nhiều trường hợp trong cuộc sống đời thường. Chẳng hạn, ông chồng kia bị bà vợ đay nghiến về tội có “mèo”. Ông hỏi: “Có chứng cớ không? Bà có thấy tận mắt không?” Bà vợ ghen bóng ghen gió làm thinh. Ông bèn mỉa mai: “Phúc thay kẻ nào không thấy mà tin!”

4. Khi Đức Giêsu bị quân dữ ập vào vườn Ghếtsêmani bắt đi thì “các môn đệ bỏ Người mà chạy trốn hết” (Mátthêu 26:56). Như vậy, có tông đồ Tôma trong số những người đó. Lúc ấy ắt hẳn ngài rất sợ nên đã quên rằng trước kia ngài từng dõng dạc kêu gọi đồng môn (Gioan 11:16): “Cả chúng ta nữa, chúng ta cũng đi để cùng chết với Thầy.”

Nếu tôi không lầm thì Phúc Âm chẳng một lần nhắc tới tên ngài Tôma kể từ sự kiện vườn Ghếtsêmani cho tới khi Đức Giêsu phục sinh và hiện ra cho các môn đệ lần đầu tiên. Vì thế, chúng ta có thể suy đoán không sai rằng ngài Tôma vì quá sợ nên buộc lòng phải tìm cách “lặn sâu trốn kỹ”. Tuy nhiên, khi Chúa bị đóng đinh trên đồi Gôngôtha, chúng ta hãy tin chắc rằng ngài Tôma có đến chứng kiến, lòng tan dạ nát, tuy nhiên ngài chỉ dám đứng cách xa và giấu mình trong đám đông.

Chúng ta chớ dại dột phán xét chi hết, mà hãy biết đặt mình vào hoàn cảnh của ngài Tôma lúc bấy giờ.

Tôi đã xem phim Risen (Phục Sinh) dài 107 phút, do đạo diễn Kevin Reynolds (Mỹ) thực hiện theo kịch bản của ông và Paul Aiello, hai hãng phim LD Entertainment và Affirm Films đồng sản xuất, và hãng Columbia Pictures phát hành vào trung tuần tháng 2-2016.

Tôi cũng đã xem loạt phim truyền hình Mỹ dài mười hai tập (mỗi tập 46 phút), nhan đề A.D. Kingdom and Empire (Công Nguyên: Thiên Quốc Và Đế Quốc), của một tập thể đạo diễn (Ciaran Donnelly, Tony Mitchell, Brian Kelly, Rob Evans, và Paul Wilmshurst), do Lightworkers Media và United Artists Media Group đồng sản xuất, được chiếu trên màn ảnh nhỏ từ đầu tháng 4-2015 đến cuối tháng 5 cùng năm.

Xem hai bộ phim nói trên, thấy các cảnh đóng đinh Chúa, bách hại tông đồ và con chiên, dù biết là kỹ xảo điện ảnh nhưng tôi vẫn cứ khiếp đảm, vẫn cứ rơi nước mắt. Vậy, nếu đã thật sự sống trong hoàn cảnh ngài Tôma, cùng hít thở bầu khí quá đỗi hãi hùng vào thời đại của ngài, mấy ai dám bảo mình không run sợ? Thế nên, xin được nhắc lại, chúng ta chớ dại dột phán xét chi hết, vì chúng ta thật ra còn yếu đuối hơn cả ngài Tôma, bởi vậy mà Chúa rất thương chúng ta, rất thương ngài Tôma, rất thương sự yếu đuối của mọi thân phận mỏng giòn trên cõi ta bà phù phiếm này.

5. Theo Phúc Âm, Đức Giêsu từng báo trước cho các môn đệ biết rằng Chúa sẽ bị bắt, bị giết, nhưng sẽ sống lại (Mátthêu 17:22-23): Khi thầy trò tụ họp ở miền Galilê, Đức Giêsu nói với các ông: “Con Người sắp bị nộp vào tay người đời, họ sẽ giết chết Người, và ngày thứ ba Người sẽ trỗi dậy”.

Trong những tháng năm Thầy trò gần gũi bên nhau, ngài Tôma từng chứng kiến Thầy làm nhiều phép lạ, thấy rõ những gì Thầy tiên tri trở thành sự thật. Vậy mà cớ sao Thầy không làm phép lạ để khỏi bị bắt, để thoát chết? Có lẽ lòng ngài Tôma từng phân vân, dao động với trăm mối thắc mắc ngổn ngang. Nên chúng ta có thể cảm thông vì sao ngài cứng lòng, không tin lời đồng môn cho biết Thầy đã sống lại sau khi chết ba ngày đúng như Thầy tiên tri ở Galilê.

Kể thêm một sự yếu đuối của ngài Tôma như trên để chúng ta nhớ tới lời thâm thúy của Oscar Wilde (1854-1900). Nhà thơ kiêm kịch tác gia Ái Nhĩ Lan nổi tiếng này bảo: “Mỗi vị Thánh đều có một quá khứ, và mỗi tội nhân đều có một tương lai. / Every saint has a past, and every sinner has a future”. Thật vậy, quá khứ yếu đuối của tông đồ Tôma không hề cản trở tương lai nên Thánh của ngài. Tương lai đó mở ra khi ngài được tận tay sờ vào những vết sẹo trên thánh thể Chúa, và ngài liền thốt lên (Gio-an 20:28): “Lạy Chúa của con, lạy Thiên Chúa của con”. Theo Britannica Encyclopedia, mục từ St. Thomas, khi thốt lên như vậy tông đồ Tôma là người đầu tiên tuyên xưng thần tính (divinity) của Đức Giêsu. (His sudden realization of truth [“My Lord and my God”] made Thomas the first person to explicitly acknowledge Jesus’s divinity.)

Cũng theo Britannica Encyclopedia, mục từ St. Thomas, tông đồ Tôma đã sang truyền đạo tại Parthia (ở trung tâm miền đông bắc nước Ba Tư). Sau đó ngài sang Ấn Độ, rồi tử đạo tại Madras (nay là Chennai).

6. Mục sư, tiến sĩ thần học Ralph F. Wilson (Mỹ) có soạn một bài giảng nhan đề Học Lấy Đức Tin Từ Tôma Đa Nghi (Learning Faith from Doubting Thomas)[iv]. Không hiểu căn cứ vào đâu mà Wilson viết về ngài Tôma như sau: “Nhưng ngài Tôma là người bi quan, yếm thế. Một số người vui lòng vì thấy ly nước đầy phân nửa, nhưng ngài Tôma thấy ly nước vơi hết phân nửa. / But Thomas is a pessimist. Some people rejoice to see a glass half full, but Thomas sees it half empty”.

Mở đầu bài giảng ấy, Wilson viết: “Tôi đồ rằng ngài Tôma là một late bloomer. / Thomas is a late bloomer, I guess”.

Từ điển Oxford giảng danh từ late bloomer xuất hiện từ đầu thế kỷ 19, có nghĩa là một cây trổ bông chậm, thường vào cuối hạ hay đầu thu (a plant which flowers relatively late, typically in late summer or early autumn); nhưng nghĩa bóng của late bloomer là một người muộn bộc lộ tài hoa, chậm phát huy năng khiếu, hoặc trễ bước thành công (a person who displays talent, develops skills or interests, or achieves success at a relatively late stage).

Hiểu cả hai nghĩa như dẫn trên, mà nghĩ ra lời dịch thì tôi không khỏi lúng túng. Thời may, ca từ bài hát Buồn của nhạc sĩ Y Vân (Trần Tấn Hậu, 1933-1992) bất chợt vang lên trong đầu: Tình đôi ta thật buồn, như lứa hoa nở muộn. Xin cảm ơn nhạc sĩ Y Vân, tác giả những bài hát trữ tình tôi mãi yêu thích từ thuở hoa niên. Vậy là xong! Câu văn của Wilson tôi dịch thế này: Tôi đồ rằng ngài Tôma là hoa nở muộn.

Tôi hiểu vì sao Wilson viết như vậy. Trước khi tuyên xưng thần tính của Đức Giêsu, ngài Tôma là hoa chưa kết nụ, vì ngài yếu đuối. Ngài là đóa hoa nở muộn và nở rất đẹp chỉ sau khi tuyên xưng: “Lạy Chúa của con, lạy Thiên Chúa của con.” Từ đó trở đi, dũng mãnh với đức tin sắt đá, ngài một thân một mình rời khỏi quê hương tìm đến tận xứ sở Ba Tư, Ấn Độ xa xôi lạ huơ lạ hoắc để truyền đạo, và chịu tử đạo, rồi nên Thánh: Thánh tông đồ Tôma.

Nhiêu Lộc, 25-6-2019

Huệ Khải