100 ngồi đếm mùa xuân nở nụ cười...

Một tuần trước khi bước sang năm 2018, chính xác là ngày 23.12.2017, Trung tâm nghiên cứu bảo tồn và phát huy Văn hóa Dân tộc Việt Nam đã phối hợp với Trung tâm nghiên cứu bảo tồn và phát huy Âm nhạc Dân tộc tổ chức Lễ mừng Ðại thọ 100 tuổi cho nhạc sư Nguyễn Vĩnh Bảo… Mọi người hết sức bất ngờ khi biết ở vào tuổi “bách niên”, nhạc sư vẫn đều đặn dạy âm nhạc cổ truyền trên… internet!

Cách đây 20 năm, tôi được Nhà giáo Ưu tú Phạm Thúy Hoan đưa đi thăm vị thầy dạy nhạc (âm nhạc dân tộc) nổi tiếng của cô là nhạc sư Nguyễn Vĩnh Bảo. Nhà ông ở trong con hẻm nhỏ bên hông nhà thờ Gia Ðịnh (đường Bùi Hữu Nghĩa, quận Bình Thạnh). Cái ấn tượng đầu tiên của tôi về ông là nét “tiên phong đạo cốt”: mái tóc bạc phơ, đôi mắt tinh anh, cử chỉ nhanh nhẹn, và nhất là lối nói chuyện rặt Nam Bộ hóm hỉnh, thông minh và rất có duyên (lúc đó ông đã 80 tuổi). Sau đó, người viết còn lui tới thăm viếng ông nhiều lần và trở thành người thân với gia đình ông.

Chị Thu Chi (con gái nhạc sư) người viết, NS Tần Tấn Ngô và và NS Vĩnh Bảo

Khá là ngạc nhiên khi thấy trên tường nhà ông có gắn một cây thánh giá, ông cho biết: “Năm 1955, gia đình tôi ở số 71 đường Nguyễn Thông (lúc đó là đường Rue des Éparges). Nhà ngó mặt hông Dòng Chúa Cứu Thế đường Kỳ Ðồng (Rédemptoristes). Các cha dòng đã tác động nên cả gia đình tôi đã trở lại đạo Công giáo vào năm 1960. Cha đỡ đầu của tôi là Lm. Bạch Văn Lộc, bề trên Dòng Chúa Cứu Thế lúc đó…”.

Nhạc sư Nguyễn Vĩnh Bảo sinh năm 1918, tại làng Mỹ Trà, quận Cao Lãnh, tỉnh Sa Ðéc (nay thuộc tỉnh Ðồng Tháp). Từ nhỏ ông đã học đờn với các thầy Hai Lòng (Vĩnh Long), Sáu Tý, Năm Nghĩa (Trà Ôn)…, nhưng nếu tính theo cách người xưa là “nhất tự vi sư, bán tự vi sư” thì ông đã học với gần 200 “thầy”, bởi hễ nghe ai có ngón đờn hay thì dù người đó ở đâu trên đất Nam Bộ ông cũng ôm đàn tới, trước là giao lưu, sau là “học lỏm” ngón đàn độc của họ. Ông sở trường về “đờn ta” (đàn tranh, kìm, cò, gáo, bầu...) nhưng cũng rất thuần thục “đờn Tây” (mandoline, guitar, violon, piano…). Năm 1935, ông sáng chế ra dây Tỳ và dây Xề trên cây đàn gáo. Thời thanh niên, ông không chỉ ôm đàn đi giang hồ khắp Nam Kỳ Lục Tỉnh mà còn phiêu lưu tận xứ Chùa Tháp. Ông kể: “Từ năm 1930-1938, tôi học ở Lycée Sisowath (Pnom Penh, Campuchia). Một lần tôi đang kéo đàn phục vụ bà con Việt kiều ở bên đó, có một anh chàng đạp xích lô cũng ghé vào nghe. Chặp sau, anh chàng chạy tới chiếc xích lô của mình, lôi ra... một cây đàn cò xin song tấu, ảnh chơi cũng khá hay. Hóa ra anh chàng này dù đạp xe vẫn kè kè cây đờn “bảo bối”, hẳn anh ta giải khuây bằng cách kéo đờn mỗi khi chờ khách. Hình ảnh anh phu xích lô kéo đờn cò nơi đất khách quê người làm tôi nhớ mãi...”.

Hòa đàn với NGƯT Phạm Thúy Hoan và TS Hải Phượng

Năm 20 tuổi (1938), ông được hãng đĩa BEKA mời đàn cho cô Ba Thiệt (chị của cô Năm Cần Thơ) ca. Năm 1955, ông cải tiến cây đàn tranh từ 16 dây thành đàn 17, 19 và 21 dây, rất tiện lợi để có thể đờn các loại “hơi, điệu” mà không cần phải sửa dây, kéo nhạn. Cây đàn tranh này đã được chấp nhận, các tiệm đóng đàn cũng theo khuôn mẫu của ông. Từ đó, cây đàn tranh 16 dây không còn được sử dụng tại Việt Nam đến tận ngày nay. Có thể nói, ông là một nhân vật đã sống trọn vẹn cuộc đời cho Ðờn ca tài tử Nam Bộ qua việc dạy học, diễn giảng, biểu diễn, đóng đàn, sáng tạo nhạc cụ và các loại lên dây (tunings), cùng với kỹ thuật diễn tấu cũng như tư duy mỹ quan âm nhạc Việt Nam.

Từ năm 1955 tới năm 1964, ông được bổ nhiệm chức vụ Trưởng ban cổ nhạc miền Nam ở Trường Quốc gia Âm nhạc Sài Gòn.Năm 1963, ông được mời tham dự hội nghị về âm nhạc với các Ðông Nam Á tại Singapore. Năm 1969,ôngđã thực hiện hai cuốn băng nhạcđờn ca tài tử doNam Bình sản xuất và ôngđiều khiển chương trình,với sự cộng tác của 11 nhạc sưđờn tài tử lúc bấy giờ (trong đó có nhạc sĩ Bảy Bá, tức soạn gia Viễn Châu). Ðến nay, tất cảđều đã ra người thiên cổ, ngoại trừông vẫn sống khỏe. Năm 1970, ông được đài truyền hình NHK của Nhật Bản mời sang Tokyo thuyết trình về nhạc cổ truyền Việt Nam với phần minh họa đàn tranh.

Năm 1972, GS.TS Trần Văn Khê và nhạc sư Nguyễn Vĩnh Bảo đã thực hiện cho Ocora (Radio-France) một đĩa nhạc Tài tử Nam Bộ. Ðĩa này đã khiến cho UNESCO chú ý và cơ quan này đã mời 2 người thực hiện thêm đĩa Collection UNESCO (Musical Sources, hãng Philips của Hà Lan sản xuất) với Trần Văn Khê (đàn tỳ bà), NguyễnVĩnh Bảo (đàn tranh) hòa tấu các bản Bình bán, Kim tiền, Tây Thi, Cổ bản. Riêng nhạc sư Nguyễn Vĩnh Bảo còn độc tấu đàn tranh các bản Nam Xuân, Nam ai, Ðảo ngũ cung và Tứ đại oán. Phải chăng sự kiện này là những viên gạch để 42 năm sau, UNESCO công nhận Ðờn ca tài tử là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại (năm 2014)?

Tiếng đàn tranh của nhạc sư Nguyễn Vĩnh Bảo đã in đậm trong trí nhớ của GS.TS Trần Văn Khê, nên hơn 20 năm trước đây, ông Khê từng phát biểu tại Hà Lan: “Chưa từng nghe ngón đàn tranh nào hay hơn ngón đàn của nhạc sư Nguyễn Vĩnh Bảo: phong phú, bay bướm, sâu sắc. Nếu ngày nào đó nhạc sư Nguyễn Vĩnh Bảo mất đi thì thế giới sẽ mất đi tiếng đàn liêu trai, phù thủy độc nhứt vô nhị…”. Giáo sư Khê cũng từng xưng tụng nhạc sư Nguyễn Vĩnh Bảo là “Ðệ nhứt danh cầm”, đồng thời nhận xét: “Ông là cây cổ thụ, đại thụ,là báu vật sống, là gia tài âm nhạc cổ truyền, là hậu tổ của đờn ca tài tử”. Tình bạn giữa Nguyễn Vĩnh Bảo và Trần Văn Khê là “tri âm, tri kỷ”, chẳng thế mà khi GS.TS Trần Văn Khê mất (cuối tháng 6.2015), ông đã mang cây đàn tranh đến ngồi bên linh cữu người tri âm để hòa cho bạn nghe những tiếng đàn não nuột…

Mỗi lần đến thăm, ông đón tôi, tay bắt mặt mừng và đưa lên trên lầu. Nhìn một ông già mái tóc dài bạc trắng như tuyết, bước thoăn thoắt lên các bậc cầu thang, tôi không tin nổi ông đã tròm trèm 100 tuổi ! Ông bật internet chỉ cho tôi cách ông hướng dẫn học trò ở khắp nơi trên thế giới học đàn tranh, đàn kìm… Ông khoe chẳng những đi đứng vững vàng, tinh thần minh mẫn, mà tai cũng còn thính lắm, tay chưa run… Rồi ông thủ thỉ:“Ðã 40 năm nay tui sống ẩn dật với câu “ai biết ta chăng hỡi biết. Có biết cùng chăng, ta chỉ biết ta”. Vào tuổi này, lợi-danh chỉ là giấc mộng”.

Có lẽ, nhạc sư Nguyễn Vĩnh Bảo là một trong những người tiên phong trong việc dạy đàn cho người nước ngoài qua phương pháp hàm thụ. Từ những năm 1960 đến 2004, ông đã ghi âm tiếng đàn vào băng cassette rồi gởi ra nước ngoài qua đường bưu điện. Sau này, những học trò của ông đã trang bị cho thầy dàn máy vi tính, Mp3, máy in, máy scanner để ông chuyển sang dạy trực tuyến(online) cho một số người Việt hay ngoại quốc (Pháp , Bỉ, Hà Lan, Thụy Sĩ, Hoa Kỳ…). Trong số học trò người nước ngoài của ông có nhạc sĩ nhạc đồng quê người Mỹ Stephen Steve Addis ở Michigan (học ông từ năm 1967) và 4 tiến sĩ âm nhạc do ông hướng dẫn luận án. Hai trong số đó là John PaulTrainor (năm 1977), Alexander Cannon (2007) - đều là giảng viên âm nhạc của Ðại học Michigan. Tất cả họ vẫn thường xuyên giữ liên lạc với ông cùng với nhà âm nhạc học GS Jean Christophe Maillard và GS Trần Quang Hải (đều ở Pháp) để trao đổi kiến thức âm nhạc.

Năm 2006, tại hội thảoDân tộc nhạc học thế giớilần thứ 51 ở Honolulu (Hawaii, Hoa Kỳ), GS.TS Nguyễn Thuyết Phong qua bài tham luận“Considering the Fate of Tài tử Music : Nguyễn Vĩnh Bảo, the Last Guardian of the Tradition”(Nỗi quan tâm đến vận mạng của đờn ca tài tử : Nguyễn Vĩnh Bảo, người bảo vệ sau cùng của truyền thống) đã đề nghị tôn vinh nhạc sư Vĩnh Bảo là một trong sáu nhạc sư của thế giới có công đóng góp cho nhạc dân tộc và nổi tiếng nhứt trong nước. Năm2008, Tổng thống Pháp tặng ông huy chương văn học nghệ thuật (médaille des Arts et des Lettres) bậc “officier”. Ở Việt Nam chỉ có hai người được huy chương bậc này (của Pháp) là GS.TS Trần Văn Khê và nhạc sư Vĩnh Bảo.“Sự vinh danh này không chỉ dành riêng cho cá nhân tôi mà là cho toàn bộ môn đờn ca tài tử Nam Bộ”là lời phát biểu của nhạc sư trong buổi gắn huy chương do Ðại sứ Pháp Bolot Hervé chủ tọa tại Tổng lãnh sự Pháp ở TP Hồ Chí Minh. Rồi năm 2014, Thủ tướng Chính phủ và UBND TPHCM cũng đã trao tặng bằng khen cho ông về những đóng góp vào việc bảo tồn, phát huy loại hình nghệ thuật đờn ca tài tử Nam bộ.

Hôm mừng Lễ Ðại thọ 100 tuổi của nhạc sư Nguyễn Vĩnh Bảo tổ chức ở Ðệ Nhất Khách Sạn (Tân Bình, TP.HCM), nhiều môn sinh đã hòa đàn cùng với vị thầy đặc biệt của mình, gồm Nhà giáo Ưu tú Phạm Thúy Hoan và con gái là tiến sĩ âm nhạc Nguyễn Hải Phượng, cô Julie Ðoan Trinh (thành lập nhóm Viet Wave Music, tại Houston, Mỹ), vợ chồng tiến sĩ Linh Ðăng và tiến sĩ Hoàng Oanh (từ Singapore)… Nghệ sĩ Hà Mỹ Xuân (từ Pháp về) đã phát biểu: “Từ khi theo nghề hát cổ nhạc đến giờ, chỉ nghe nói và cúng bái tổ nghiệp nhưng không hề biết mặt mũi tổ nghiệp là ai. Nay thì đã được chứng kiến một “tổ… sống” ngay trước mặt”.

GS.TS Trần Quang Hải phát biểu về ông như sau: “Ông là ngườiđã sống với nhạc cổ miền Nam suốt 90 năm, một thời gian quá dài mà không có một nghệ nhân nàoở Việt Nam so sánh nổi.Ôngđã gặp hầu hết những nhạc sưđờn ca tài tử, có dịp hòađờn chung, biết rõ sự nghiệp của từng nhạc sưđã quá vãng cũng như những nhạc sư còn sinh tiền.Ông cũng là người duy nhứt phổ biến phương pháp dạyđờn tranh qua mạng (internet)để đưađờn tranh đi khắp thế giới. Ông sử dụng ngoại ngữ thông thạo : viết,đọc, thuyết trình bằng tiếng Việt, Pháp, Anh mà không có một nghệ nhân nàoở Việt Nam có thểđạtđược. Ngoài ra,ông còn là một nhà thơ,đã làm rất nhiều bài thơhay đủ loại bằng tiếng Việt, tiếng Pháp và tiếng Anh .Ðó là khía cạnh rấtít người biết về tài năng của ông”.

NGUYÊN HÀ